Opsomming

Die oproep om dekolonialisering van die tersiêre kurrikulum en die klagtes aangaande LLB-graduandi uit verskeie oorde plaas regsdosente voor ’n kruispad. Verandering is nie net wenslik nie, maar dringend. Hierdie artikel bevat inleidende gedagtes oor die dekolonialisering van die familiereg wat die vernuwing en herstrukturering van die substansie asook die pedagogiek insluit in die lig van die tipe studente wat tans regte studeer en met spesifieke verwysing na die gebruik van tegnologie. Die begrip dekolonialisering en die impak van hierdie proses op die dosent en die student word in die artikel bespreek. Die impak van die Grondwet op transformasiegerigte konstitusionalisme word beklemtoon as ’n katalisator vir die ontwikkeling van graduandivaardighede om sosiale probleme aan te pak en substantiewe gelykheid te verseker. Verder word daar melding gemaak van die verskillende rolle wat die onderskeie belanghebbendes moet speel ten opsigte van die implementering van dekolonialisering. Die noodsaaklikheid van die gebruik van tegnologie ten einde die leerproses vir hierdie doeleindes te ondersteun, word beklemtoon. Die teoretiese grondslag binne die konteks van transformasiegerigte konstitusionalisme word vergesel van ’n herbesinning oor die onderrigstrategieë wat toepaslik vir die huidige generasie studente is. Dit word afgesluit met ’n bespreking en omskrywing van projekgebaseerde leer vir huidige doeleindes, en enkele praktiese voorbeelde word aan die hand gedoen.

Trefwoorde: dekolonialisering; familiereg; generasie Z; kurrikulum; LLB-kwalifikasiestandaarde; studentegereedheid; tegnologie; transformasiegerigte konstitusionalisme; vaardighede

Abstract

Decolonialisation of South African family law in light of transformative constitutionalism: a practical approach for generation Z

The call to decolonialise the tertiary curriculum, coupled with the complaints regarding LLB graduates, place law teachers at a crossroad. It is apparent that change is not merely desirable, but urgent. This article aims to introduce and contextualise the current conceptions of and approaches to the decolonialisation of family law in South Africa pertaining to the innovation and restructuring of the current substance of family law, by focusing on the pedagogical approaches that can facilitate this process – specifically the use of technology.

The article provides a cursory exposition of the concept of decolonialisation and its impact on both lecturers and students. The impact of the Constitution on transformative constitutionalism is underlined as a catalyst for the development of graduate skills with which to address social and societal problems with substantive equality as the ultimate goal, seeing that not much has changed at the universities and law faculties since 1994 – especially not for black students.

The decolonialisation debate as contextualised in this article is considered to part of the larger debate surrounding critical legal theory. The exact nature of decolonialisation and the opinions surrounding it can, however, be placed on a broad spectrum, the core of which is that decolonialisation is an uncomfortable and infinitely complex process which extends far beyond merely superficially including seemingly appropriate articles written by black academics.

The current LLB, is chiefly concerned, as it was in the past, with current legal rules and the interpretation thereof which are technical and unyieldingly positivistic. This is at odds with the ideal of placing the emphasis on a wider normative and critical pedagogy in order to more clearly reflect what the law should be – a vehicle to serve the community as a whole.

The aim of this article is not to define decolonialisation, nor is it to merely restate the current position with regard to the decolonialisation of the LLB curriculum. The theory regarding critical legal studies and decolonialisation as a process flowing from this debate merely forms the background of a discussion that can be followed in order to innovate current teaching of family law at South African universities, bring it in line with the student needs and make it relevant to the students attending law classes.

This incentive requires law teachers to investigate the different and differing roles of the stakeholders with regard to the implementation of an effective decolonialised curriculum. This does not mean that we are to naively disregard current knowledge, but aims to suggest that we build on the current knowledge and equip law students with the necessary tools to evaluate the current knowledge in the light of the relationship underlying power, knowledge and education so that we may keep what is ethical, necessary and useful and not be constrained by a system of thought that discounts the value and contribution of non-Western knowledge. The theoretical foundation within the context of transformative constitutionalism is used to structure the re-evaluation of teaching methodologies, strategies and philosophies by capitalising on the inherent transformative nature and purpose of the Constitution.

It is important that the aforementioned process empowers students not only to be instrumental in the decolonialising process, but also to be cognisant of the fact that they must strive to become not only successful jurists, but also ethically responsible ones. They can no longer be mere technicians, but must receive a wider education that can serve them in the wide array of careers available to law graduates.

The first requirement for such a process is for the students to understand that the South African legal system is one legal system which includes common law and customary law which are formed by the Constitution. Secondly, the norms and values underlying the law, as well as the judicial responses to them, should be addressed. Finally, public legal education should be responsive to the economy, the legal profession and the community as a whole. It is logical to infer, then, that the process of decolonialisation is not limited only to the content of the subject, but also includes the manner in which it is taught.

The article proposes that the vehicle for this fundamental re-evaluation of the teaching of family law is rooted in the nature of the students in law schools and their needs and preferences regarding learning and education. This can be used to make the content of the subject relevant and to seize the opportunity to utilise digital technology in the instruction of, for example, family law, a fundamental law subject, to facilitate this process.

The current method of instruction for family law, as for most law subjects, is the use of lectures presented by lecturers, and tutorials or facilitation sessions presented by senior students. Family law is one of the core subjects of the law curriculum, usually taken in the first or second year, and students take this subject either on its own or as part of a larger subject which includes the law of persons. A cursory overview of the subject contents from some of the textbooks and syllabi indicates that the subject is still reminiscent of the Roman-Dutch approach, meaning that it focuses on engagements, marriages, divorces and the rights of children. In certain instances references are made to civil partnerships (also same-sex ones) and religious and customary marriages, although religious and customary marriages may also be addressed in a different subject altogether called legal pluralism, indigenous law or African law.

The current approaches to the instruction of family law necessitate the following: that the Constitution and the Bill of Rights be used to determine the reigning norms and values of the community and that a deviation from this guideline should be debated in the context of religion and culture; secondly, that the historical overview that initiates the instruction of the subject be done in a manner that is inclusive of South Africa's whole legal tradition; thirdly, that the focus of the module – family – be placed in the South African context and that it be redefined to include all families and family structures; fourthly, that African customary law be included as a core source of the law in order to ensure that the students have an understanding of the social realities of the world outside of the classroom.

Undertaking such a dramatic reconceptualisation of one of the core modules of the LLB curriculum is not an easy task. It should be done with care and due consideration of the student who will be at the receiving end. It should also include the introduction of digital technology in the teaching space and the learning process as a way to support the process of decolonialisation and bridge the gap between not only the lecturers and the students, but also between the classroom and the profession.

The article does not propose, or impose, a set of strict and rigid guidelines that must be used to achieve the stated goals, but rather provides options and possibilities to educators that can facilitate and stimulate the process. Law teachers have the responsibility to ensure that their students receive the education they need – a holistic approach is suggested. The theory of "generations" is used as a tool to "meet the students where they are" and bridge the possible barriers in learning that may be present in the law classroom. This theory can be used to determine what common qualities and attitudes are shared by the students, and by placing it in the African context, we can better determine how to provide sensible and effective education to our students.

Some of these shared qualities and attitudes include: that they are digitally cognisant and are comfortable with digital technology in the classroom; that they are collaborative and require constant feedback, validation and positive reinforcement; and that they are global citizens. The lecturers, at least some of whom are likely to be part of a different generation, can then attempt to adapt their teaching practices and motivate their students better. This, in conjunction with the introduction of the 21st-century skills in legal education, should lead to positive outcomes and self-directed learning and can be great steps in changing the face of legal education.

The article concludes with a discussion of project-based learning as an intervention and a possible vehicle for the envisaged accelerated implementation of a decolonialised curriculum. A practical example of such an approach is to structure the students' learning as project-based learning. The project should be properly designed with due consideration of the design requirements of such a project. The central focus could be to facilitate dialogue between the students on themes related to family law. The mere act of communicating with one another can promote their understanding of the theory and provide an environment of reflective learning. In addition to changing the way in which a subject is presented, the assessment methods should also be brought into line with the transformed educational strategies. The new legal culture will have to include assessment methods that reflect the transformed curriculum. This may include peer assessment, reflective journals, or the compiling of a portfolio.

The intended result of the process of decolonialising the family law curriculum is to produce students who can use these skills to solve social problems and promote substantive equality. Innovative and interactive projects using digital technology should be used to facilitate active learning.

Keywords: curriculum; decolonialisation; family law; generation Z; LLB qualification standards; skills; student readiness; technology; transformative constitutionalism

1. Wekroep tot verandering

[Universities] are key institutions through which people potentially experience themselves as social outcasts or inadequate, recipients of skills or learning, or as agents and actors of change.¹

#FeesMustFall, #Africanisation, #Decolonisation en #BlackLivesMatter is slagspreuke wat die afgelope paar jaar gereeld gedurende studenteprotesaksies en in gesprekke oor die transformasie van die hoër onderwys gehoor is.² Hierdie oproepe word gesteun deur ’n aantal akademici³ en is ook te bespeur in die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding-dokumentasie,⁴ wat universiteite noop om dringend daaraan aandag te gee.

Die oproep om verandering is gegrond op die feit dat daar sedert 1994 fundamenteel nie veel op universiteite verander het nie – veral nie vir swart studente nie.⁵ Dit blyk ook uit die slaagsyfers.⁶

Poor [black] students are [still] burdened in multiple ways: they are academically underprepared [as they come from an oppressive, ineffective public school system], financially hampered and for some the culture of the university is foreign.⁷

Alhoewel die debat oor transformasie die algehele tersiêre ervaring, na-universiteitsopleiding en die regsprofessie insluit,⁸ is hierdie artikel beperk tot die tersiêre kurrikulum, spesifiek die sfeer van regsopleiding. Daar word aangevoer dat selfs die aanname van die Grondwet⁹ min gedoen het om die regskurrikulum wesenlik te verander – daardie kurrikulum wat ontstaan het en ontwerp was om die behoeftes van kolonialisme en die apartheidstelsel te dien.¹⁰ Nieteenstaande die erkenning en bespreking van die grondwetlike beginsels en menseregte in bestaande modules, is hierdie veranderinge steeds onvoldoende.¹¹ Die regskurrikulum word steeds beskou as onapologeties Eurosentries,¹² en ander tradisies en bronne van kennis word nog nie behoorlik op nuwe en vernuwende maniere ontgin nie.¹³ Die kurrikulum moet derhalwe steeds getransformeer word tot ’n inklusiewe terrein waar almal welkom voel.¹⁴

Wat substansie betref, is die aksent in die LLB, soos in die verlede, steeds meestal tegnies van aard en onbuigbaar positivisties,¹⁵ met die klem op die huidige regsreëls en die interpretasie daarvan, in plaas van op ’n wyer normatiewe en kritiese pedagogiek in ’n wyer konteks van wat die reg behoort te wees om die gemeenskap in sy geheel te dien.¹⁶

Selfs sonder die debat oor dekolonialisering klink kritiek teen die wisselende gehalte van regstudente en hul gebrekkige regsopleiding al ’n geruime tyd uit verskeie oorde op.¹⁷ Dit sluit kritiek van die regbank, die regsprofessies, werkgewers en akademici in.¹⁸ Dit het duidelik geword dat studente nie geskik vir die praktyk is nie en dat die professies nie die geleerde, vaardige en effektiewe gegradueerdes kry wat hulle verwag nie.¹⁹ Hierdie kritiek is een van die redes vir die ontwikkeling en aanvaarding van die Raad op Hoër Onderwys se LLB-kwalifikasiestandaarde en die onlangse evaluering van al die LLB-grade in Suid-Afrika. Hoewel daar meriete in die argument kan wees dat die universiteite nie die gebreke van die sekondêreskoolstelsel ten volle kan aanspreek nie, moet universiteite ’n weg vind om hierdie gebreke te verklein, aangesien hulle transformasie vertraag.²⁰

Modiri beskou die versuim van regsfakulteite om by die kompleksiteit en karakter van die heersende konteks aan te pas as ’n krisis in regsopleiding.²¹ Regsopleiding faal studente deur nie die voortslepende ongelykhede in die onderwys te erken en aan te pas by die veranderende omgewing waarbinne studente moet werk nie.²²

Die doel van hierdie artikel is nie om dekolonialisering van die LLB-graad in die geheel te evalueer nie, maar eerstens om ’n basiese begrip te ontwikkel van wat dekolonialisering beteken; tweedens om die huidige tendens in die doseer van familiereg in Suid-Afrikaanse universiteite na te spoor in die lig van die debat oor dekolonialisering en studentebehoeftes; en laastens om voorstelle te maak oor hoe ’n begin gemaak kan word om die gebreke reg te stel of aan te vul. Sodoende sal die vak gedekolonialiseer, inklusief en relevant wees vir huidige toestande met spesifieke klem op die gebruik van tersaaklike tegnologie wat tot die generasie Z-studente sal spreek.

2. Die dekolonialiseringsdebat

Die debat oor dekolonialisering van die regskurrikulum is deel van die groter debat rondom kritiese regsteorie²³ en genereer in die algemeen meer vrae as antwoorde. Wat beteken dekolonialisering in die huidige regskonteks waar studente onder meer voorberei behoort te word om as regspraktisyns te praktiseer? Wie moet dekolonialisering dryf? Hoe moet daar te werk gegaan word? Wat is die einddoel? Is hervorming van die bestaande kurrikulum voldoende, of is ’n totale omwenteling nodig? Antwoorde hierop lê in ’n onsekere grys gebied.²⁴

Daar is verskeie menings, wat wyd uiteenlopend is, oor wat dekolonialisering beteken.²⁵ Nietemin is die kern daarvan, soos ons dit verstaan, die volgende (en ons weerhou onsself spesifiek daarvan om ’n definisie te gee):

Dekolonialisering is ’n ongemaklike²⁶ en komplekse²⁷ proses²⁸ wat wyer gaan as bloot die oppervlakkige insluiting van verwysings na artikels van swart akademici.²⁹ Om slegs dit te doen, word geïnterpreteer as ’n poging om juis die status quo te handhaaf.³⁰

Dekolonialisering sluit egter Afrikanisering in, wat die insluiting, erkenning en bevestiging van kennis en tradisies van en uit Afrika op tersiêre vlak behels.³¹ Vir die familiereg beteken dit die ontwikkeling van die ware lewende inheemse familiereg.³² Afrika en Suid-Afrika moet sentraal geplaas word³³ (in die module) met ’n fokus op Afropluraliteit.³⁴ Die gebrek aan volledige en voldoende eietydse bronne word vir die oomblik geïgnoreer.

Om te dekolonialiseer is nie om naïef terug te keer na ’n onaangeraakte en onbesmette Afrika voor Jan van Riebeeck nie.³⁵ Dit beteken ook nie noodwendig die weggooi van bestaande kennis nie, maar sluit in om op bestaande kennis voort te bou deur inspirasie te put uit die kritiese evaluering van ’n verskeidenheid van bronne en epistemologieë wat nie net van Westerse oorsprong is nie.³⁶ Studente moet derhalwe blootgestel word aan verskillende wêreldbeskouinge, sodat hulle deur hul eie kritiese evaluering hul eie unieke standpunte kan vorm.³⁷

Dekolonialisering is deel van die debat oor die verhouding tussen mag, kennis en onderrig.³⁸ Die demokratiese, grondwetlike proses in die 1990’s was veronderstel om ’n verskuiwing te weeg te bring van ’n kultuur van mag na ’n kultuur van gelykberegtiging.³⁹ Hierdie verskuiwing is egter nog nie voltooi nie.

Een van die basisse van die dekolonialiseringverset gaan oor die stryd om onderrig – wat om te doseer en wat om uit te laat, hoe om te doseer en wie die dosering behoort te doen.⁴⁰ Dekolonialisering gaan dus oor die aanspreek van al die aspekte van die kurrikulum. In hierdie verband is Greenbaum se beskrywing van die kurrikulum nuttig en word vir die huidige aanvaar: in die breë bestaan dit uit die geskrewe kurrikulum (dit wat in die klaskamer geïmplementeer word), die verborge kurrikulum (wat die ongeskrewe norme en waardes insluit) en die sogenaamde nul-kurrikulum (wat bestaan uit dít wat uitgesluit word).⁴¹ Die uitwerking hiervan is dat die studente voortbou op die ongeskrewe norme en waardes en sodoende die kringloop in stand hou.⁴² Prakties omvat dekolonialisering derhalwe die kritiese herevaluering van die totale substansie van die kurrikulum, onderrigmetodes en die onderliggende norme en waardes om die werklike ervarings ("lived experiences") van alle Suid-Afrikaners in te sluit en die reg vir almal relevant te maak.⁴³ Dit veronderstel dus ’n verbreking van die kringloop wat in die psiges van regsgeleerdes versteen is.

Volgens Klare wys dekolonialisering op gesamentlike herbesinning van die reg wat ’n fokus op sosiale regte en substantiewe gelykheid, multikulturaliteit en geskiedkundige selfbewustheid insluit.⁴⁴ Dekolonialisering erken die impak van die land se geskiedenis op bestaande kennis⁴⁵ en sluit die aanspreek van leerprobleme as gevolg van historiese faktore in.⁴⁶ Dekolonialisering is nie ’n neutrale begrip nie, maar een wat sosiale belang vooropstel⁴⁷ en kennis neem van die wyer konteks en eksterne faktore wat die reg beïnvloed.⁴⁸ Skrywers oor dekolonialisering argumenteer dat onderrig- en evalueringsmetodes aangepas behoort te word om studente te lewer wat krities dink⁴⁹ is, en in staat is om sosiale probleme aan te pak⁵⁰ en globale uitdagings te aanvaar.⁵¹ Dit sluit gepastheid in, en daarom moet die regsmodules sowel plaaslik as regionaal en internasionaal relevant gemaak word.⁵²

If the transformation of law students is not authentic, then they may not be able to cope with the call for social change, the desire to reconstruct South African society or the need for redress, all of which lawyers in post-Apartheid South Africa are faced with in the professional arena.⁵³

Daar word van studente verwag om (ook) regslui te word wat hul etiese verantwoordelikheid teenoor die samelewing sal nakom en die reg op een lyn met die Grondwet sal verander,⁵⁴ maar ook om ander regsloopbane met sukses te kan volg.

Dekolonialisering omvat transformerende grondwetlikheid, wat volgens Quinot as ’n nuwe teoretiese onderrigraamwerk kan dien:⁵⁵

By transformative constitutionalism I mean a long-term project of constitutional enactment, interpretation, and enforcement committed (not in isolation, of course, but in a historical context of conducive political developments) to transforming a country’s political and social institutions and power relationships in a democratic, participatory, and egalitarian direction … an enterprise of inducing large-scale social change … grounded in law.⁵⁶

Die Grondwet is van uiterste belang⁵⁷ en behoort alle aspekte van die reg en regsopleiding te infiltreer.⁵⁸ Soos hier bo getoon, word die huidige regskultuur steeds gesien as verwyderd van die transformasiegerigte grondwetlike beginsels asook die sosiale werklikheid en veranderinge in die land.⁵⁹ Dit moet verander nieteenstaande die ambivalente interpretasies van die impak van die Grondwet op die gemenereg.⁶⁰ Die Grondwet is tog aanduidend van ’n besliste breuk met, en verwerping van, die verlede en ’n "vigorous identification of and commitment to a democratic, universalistic, caring and aspirational egalitarian ethos".⁶¹ Werklike verandering is egter nie so maklik nie. Soos Davis en Klare wys, vind selfs regters dit moeilik om die gemenereg na ’n meer gelyke, inklusiewe en besorgde regsinfrastruktuur onder die Grondwet te verander.⁶²

[Some of t]he chief disappointments are the absence thus far of a coherent exploration of the Constitution’s values or an explicit and sustained effort to develop new legal methodologies appropriate to transformative constitutionalism, the reluctance to interrogate the distributive consequences of private law rules in the routines of economic life; [and] the emergence of a neo-liberal strand in constitutional application ...⁶³

Klare wys daarop dat ’n nuwe regskultuur deur alle deelnemers aan die breë regsproses, insluitend akademici, geskep moet word.⁶⁴ Om die nuwe regskultuur te skep, behoort daar ’n nederige en oop⁶⁵ selfrefleksie⁶⁶ en -evaluering deur dosente te wees van die impak van hulle eie beperkende opleiding, denke en kultuur op hul bestaande oortuigings en insigte.⁶⁷ Wat derhalwe verlang word, is ’n interdissiplinêre,⁶⁸ peinsende⁶⁹ en kritiese regskultuur wat verbind is tot transformasie, vernuwing, regverdiging en geregtigheid.⁷⁰ So ’n herbesinning behoort die gevolg te hê dat studente toegerus word met die nodige vaardighede om die verandering te dryf en nie aandadig te wees aan die voortbestaan van die huidige stelsel nie.

Himonga en Diallo lê veral klem op die noodsaaklikheid van ’n interdissiplinêre aanslag, aangesien dit die reg meer dinamies sal kan maak, veral as ’n instrument vir sosiale geregtigheid.⁷¹

Hierdie sentiment word deur die Raad op Hoër Onderwys (CHE) se Kwalifikasiestandaarde vir die LLB⁷² bevestig en in die aanhef is drie uitgangspunte op een lyn met die debat oor dekolonialisering: (i) dat daar net een regstelsel in Suid-Afrika is wat die gemenereg en gewoontereg insluit en wat deur die Grondwet gevorm word;⁷³ (ii) dat die onderliggende norme en beginsels wat die reg belig, asook die regterlike reaksie daarop, aangespreek moet word;⁷⁴ (iii) dat veranderinge in regsopleiding by openbare instellings behoort te kan reageer op die ekonomie, die regsprofessie en die breër gemeenskap.⁷⁵

It must produce skilled graduates who are critical thinkers and enlightened citizens with a profound understanding of the impact of the Constitution on the developments of the law, and advancing the course of social justice in South Africa. Moreover, the law graduate must be equipped to discharge his or her social and professional duties ethically and efficaciously. Therefore, higher education must also be responsive to globalisation and the ever evolving information-technology.⁷⁶

Hierdie sentiment vind aansluiting by Modiri, wat die aanslag van die Prokureursorde van Suid-Afrika, die Algemene Balieraad van Suid-Afrika en die regbank kritiseer wat die krisis in regsopleiding reduseer tot ’n gebrek aan vaardighede en goedgekwalifiseerde studente.⁷⁷ Daar is meer nodig as die "skilled legal mechanics" wat die praktyk verlang.⁷⁸ Modiri argumenteer dat daar aanvaar moet word dat die loopbaankeuse vir regstudente nie noodwendig in die prokureurspraktyk eindig nie.⁷⁹ Sy argument word gestaaf deur Godfrey, wat aantoon dat die grootste werkgewer van regslui in die land die finansiële sektor is.⁸⁰ Modiri argumenteer verder dat hoewel die praktyk tegniese vaardighede verwag,⁸¹ regstudente ook geskool behoort te word in regsgeskiedenis en regsfilosofie, sodat hulle dieper en meer krities kan dink, as getransformeerde individue,⁸² en so hul rol en doel in die samelewing kan verwesenlik.⁸³

In ’n poging om weg te kom van wat Modiri beskryf as ’n "staggeringly unimaginative and myopic understanding of what the teaching of law should entail, of what values and principles law faculties should uphold, and of what the ideal post-apartheid South Africa law graduate should be",⁸⁴ word ’n eerste poging aangewend om die Suid-Afrikaanse familiereg te begin dekolonialiseer. Dit word gedoen deur ’n inklusiewe regskultuur vir een regstelsel te probeer skep deur selfrefleksie met die grondwetlike norme as grondslag en basis vir ’n moderne tegnologies-bedrewe generasie regslui.

Enige voorstelle vir verandering moet egter ook aansluiting vind by die Wet op Hoër Onderwys 101 van 1997 wat ten doel het om⁸⁵

programme en inrigtings te herstruktureer en te herskep ten einde beter te voldoen aan die behoeftes van menslike hulpbronne, die ekonomie en ontwikkeling in die Republiek; diskriminasie van die verlede reg te stel en verteenwoordigendheid en gelyke toegang te verseker; optimale geleenthede te bied vir leer en die skep van kennis; die waardes wat ’n oop en demokratiese gemeenskap gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid ten grondslag lê, te bevorder; vryheid van godsdiens, geloof en opinie te respekteer; demokrasie, akademiese vryheid, vryheid van spraak en uitdrukking, kreatiwiteit, geleerdheid en navorsing te respekteer en aan te moedig; uitnemendheid na te streef, en die volle verwesenliking van die potensiaal van elke student en werknemer, verdraagsaamheid teenoor idees en waardering vir verskeidenheid te bevorder; te reageer op die behoeftes van die republiek en van die gemeenskappe wat deur die inrigtings bedien word; by te dra tot die bevordering van alle vorme van kennis en geleerdheid, in ooreenstemming met internasionale standaarde van akademiese gehalte.

Hierby is die Departement van Opleiding se Report of the Ministerial Committee on Transformation and Social Cohesion and the Elimination of Discrimination in Public Higher Education Institutions (2008) ook van toepassing. Die verslag beskryf een van die elemente van transformasie as "epistemological change, at the centre of which is the curriculum".⁸⁶ Van die relevante beginsels wat in hierdie dokument uiteengesit is, is die volgende:⁸⁷ (i) "an academic culture of diversity in scholarship by guaranteeing the necessary intellectual space for freedom of scholarly approaches and encouraging diversity and innovation in academic disciplines"; (ii) ’n akademiese kultuur van interaksie om die probleme van Suid-Afrika en Afrika aan te spreek; (iii) substantiewe multikulturaliteit en insluiting van die diversiteit van kulture binne die konteks van ’n oop universiteitsgemeenskap; en (iv) niedominansie tussen die diversiteit.

Uit die bespreking hier bo is dit duidelik dat die verandering nie net die substansie van ’n vak raak nie, maar ook die wyse waarop dit gedoseer behoort te word.

3. ’n Familieregtelike konteks

Quinot stel ’n nuwe raamwerk voor wat drie bene insluit: (i) die verandering van die substansie van wat geleer word, wat die onderliggende norme en waardes insluit; (ii) die aanvaarding van ’n nuwe konstruktivistiese pedagogiese raamwerk wat die metodiek aanspreek; en (iii) die omarming van die digitale revolusie op tersiêre opvoeding.⁸⁸ Himonga en Diallo argumenteer vir ’n vierde been, naamlik interdissiplinêre regstudies.⁸⁹

’n Bestekopname van die huidige situasie is wenslik.⁹⁰ Familiereg is een van die kernvakke van die LLB en vorm deel van alle regsfakulteite se regskurrikulum: óf as ’n aparte vak, óf as deel van die groter vak, persone- en familiereg. Dit word tradisioneel aan die begin van die kurrikulum aangebied, meestal in die eerste jaar se tweede semester of in die tweede jaar.⁹¹ Die onderrigmetode sluit ’n aantal lesings (kontaksessies) per week in en in die meeste gevalle met fasiliteringsmoontlikhede (tutoriale) aangebied deur senior studente.⁹²

Die dosente wat die vak by die onderskeie regsfakulteite aanbied, wissel van ervare professore wat ook navorsing doen en publiseer op die gebied, tot nuwer dosente met min of geen ondervinding in onderrig en navorsing nie.⁹³ Die rasprofiel is steeds te blank.

’n Elektroniese oorsig van die Suid-Afrikaanse universiteite se handboeke en prospektusse aanlyn rakende die substantiewe aard van die vak toon dat die vak in die meeste fakulteite steeds die eksklusief tradisionele Romeins-Hollandse uitgangspunt handhaaf: naamlik die beginsels van sivielregtelike verlowings, huwelike en egskeidings, asook die regte van kinders. In enkele gevalle is daar ook verwysing in die vak self na ongetroude-lewensmaat-verhoudings (ook selfdegeslagverhoudings) en gewoonte- en godsdienstige huwelike. In die meeste gevalle word die gewoonte- en godsdienstige huwelike egter gedoseer as deel van ’n aparte vak onder die name regspluralisme, inheemse reg of Afrika-reg, of as ’n klein onderafdeling in die familiereg as ’n aparte hoofstuk of twee. Daar word aan die hand gedoen dat hierdie ou struktuur op datum gebring behoort te word. So ’n struktuur aanvaar die Romeins-Hollandse reg as norm en verplaas ander huweliks- en familiemoontlikhede na die "ander"-groep. Hierdie "ander"-groep word by implikasie as minder belangrik bestempel, aangesien dit nie die norm is nie.⁹⁴ Ons aanvaar die argument van Davis en Klare:⁹⁵

A basic assumption of the Constitution ... is that South Africa cannot progress towards a society based on human dignity, equality, and freedom with a legal system that rigs a transformative constitutional superstructure into a common and customary law base inherited from the past and indelibly stained by apartheid.

Die voorgeskrewe handboeke vir familiereg⁹⁶ val ook in die Romeins-Hollandse tradisie, hoewel die nodige aanpassings met elke nuwe uitgawe gemaak word om die grondwetlike beginsels, nuwe wetgewing en hofuitsprake daartoe toe te voeg. Tot op hede was daar geen poging aangewend om ’n ten volle geïntegreerde en gedekolonialiseerde Suid-Afrikaanse familiereghandboek uit te bring nie, hoewel die boeke tog tot ’n sekere mate na gewoontereg- en godsdienstige huwelike en saamleefverhoudings verwys.

Indien Quinot en Himonga en Diallo se raad gevolg word, moet die substansie van die kurrikulum, insluitend die onderliggende waardes en norme (geskrewe, verborge en "nul"-kurrikulum) interdissiplinêr aangespreek word, en die onderrigmetodiek in die lig van die digitale revolusie.

Ons voorstel aangaande die begin van ’n dekolonialiseringsproses van die substansie van die Suid-Afrikaanse familiereg moet gesien word in die konteks van die hele LLB-graad en die matriks van ontwikkelende vaardighede oor die onderskeie studiejare, asook die historiese onderwysgebreke. Die volgende beginsels word aan die hand gedoen:

1. Die Grondwet, spesifiek die Handves van Menseregte, moet van die begin af vooropgestel word as die riglyn vir heersende norme en waardes, en die belangrikste meganisme tot verandering. Die kontroversiële afwykings daarvan in sekere gemeenskappe behoort binne die konteks van kultuur en godsdiens gedebatteer te word.

2. Enige geskiedkundige oorsig van die familiereg en sy bronne in alle vorme is noodsaaklik, in ag genome dat ’n blote herhaling van die Romein-Hollandse reg nie wenslik is nie, maar dat voldoende aandag geskenk moet word aan die Afrika-konteks en die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse reg volgens die behoeftes van die gemeenskap. Daar sal van die gedetailleerde positivistiese regsreëls ingeboet moet word ten einde plek te maak vir die groter verskeidenheid van stelsels.

3. Daar behoort ’n klemverskuiwing te wees rakende die begrip familie: van die eksklusiwiteit van die Romeins-Hollandse Suid-Afrikaanse familiereg na ’n vak wat die huidige hibriede pluralistiese Suid-Afrikaanse samelewing met betrekking tot "familie" omvat: dit sluit in families waar die partye getroud is – hetsy die huwelike voltrek is ingevolge die Huwelikswet,⁹⁷ die Wet op Erkenning van Gebruiklike Huwelike,⁹⁸ die Civil Union Act,⁹⁹ asook huwelike wat voltrek is volgens lewende inheemse reg¹⁰⁰ en godsdienstige leerstellinge toepaslik in Suid-Afrika, te wete Islamitiese, Hindoe- en Joodse huwelike. Dit sluit egter ook families in waar die partye nie getroud is nie, enkelouer-families en families waar ’n kind as hoof van die familie funksioneer.

4. Die insluiting van die inheemse reg as kernbron van die reg, hoewel moontlik substantief en grondwetlik problematies, is fundamenteel.¹⁰¹ Ons stem saam met hierdie onderskrywing van inheemse reg (insluitend ten opsigte van huwelike):¹⁰²

Put differently, living customary law must be taught in all law faculties or law schools at appropriate levels of the law degree that enable students to comprehend the significance and complexity of the subject within the constitutional frameworks of African countries. Future lawyers and judges need to have an understanding of important aspects of this customary law, including its conceptualisation, its methodology in a broad sense, and its development as a system of law within African constitutional frameworks. If future lawyers and judges are not given appropriate legal training about living customary law, they will not have the right lens through which to view customary law – in its own right and not from the perspective of other legal systems.

Met die insluiting van die inheemse reg wys Himonga en Diallo¹⁰³ daarop dat die lewende inheemse reg deel is van die sosiale werklikhede waarbinne persone leef en dat dit beteken dat die Westerse waardes van sekerheid, stabiliteit en voorspelbaarheid nie noodwendig die primêre oogmerk van geskilbeslegting in inheemse reg is nie.

Die probleem is uiteraard die gebrek aan volledige, eietydse bronne om voor te skryf. Die gebruik van opponerende deskundiges gedurende litigasie het reeds duidelik geword. Landwye empiriese veldwerk word benodig, maar deur wie? Akademici?¹⁰⁴ Is die gebrek aan sodanige bronne ’n verskoning om niks te doen om die kurrikulum te verander nie? Kan daar nie ’n keuse deur fakulteite gemaak word gebaseer op studentelokaliteit nie? Hoewel geargumenteer kan word dat so ’n keuse lukraak sou wees, kan al die nuanses van al die verskeie inheemse regte nie in besonderhede behandel word nie. Dit is een van die redes vir die klem op vaardighede, sodat graduandi nuwe, onbestudeerde probleme met sukses sal kan aandurf.

5. Aangesien dit deel van die menslike psige is om verhoudings en families te vorm, sal die reg met betrekking tot verhoudings, insluitende verlowings, huwelike (of saamwoon), (eg)skeidings en die regte van kinders uiteraard die kern van die vak bly. Die verskillende sosiale kontekste moet egter uitgelig word en uitgebrei word tot hedendaagse probleemgebiede wat moontlik nie tradisioneel deel van die vak was nie. Onderliggende norme en waardes van die samelewing wat tot alle families behoort, word belangrik. So byvoorbeeld kan, met die aangaan van ’n huwelik, aanvaar word dat toestemming van die partye vereis word (en in sommige gevalle ook die toestemming van ander) en dat kinderhuwelike nie in Suid-Afrika aanvaarbaar is nie – hoewel die definisie van wie as ’n kind beskou word, kan wissel.

6. Die substansie van die reg kan nie meer slegs die weergee van die positivistiese regsreëls wees nie, maar daar behoort klem gelê word op ’n normatiewe en filosofiese (en interaktiewe) aanslag. Wat is die probleme in die samelewing wat aangespreek behoort te word? Wat is die huidige oplossing? Watter alternatiewe oplossings bied ook antwoorde op hierdie probleme? Wat sou die ideale oplossing wees? Hoe sal dit die samelewing beter maak? Daar word aan die hand gedoen dat die substansie van die positivistiese benadering verminder word, maar nie weggelaat word nie, om plek te maak vir ’n meer normatiewe benadering en vaardighede. Daar is net sóveel ure wat ’n student aan ’n vak in die lig van die LLB-vereistes behoort te bestee.

7. Eksterne relevansie van die vak en die graad moet in ag geneem word, sodat die vak ook praktyksgerig is, met regionale en internasionale relevansie. Die beginsels van internasionale konvensies soos in nasionale wetgewing vervat, behoort uitgelig te word.¹⁰⁵

8. Laastens behoort kennis van die substansie van die reg nie ’n einddoel te wees nie. Die reg verander gedurig. Hoewel die substansie die voertuig vir opleiding is, is die werklike toets van behoorlike regsopleiding of die gegradueerde onverwagse, en dikwels multidissiplinêre, probleme sal kan oplos in ’n voortdurend veranderende samelewing. ’n Verskeidenheid vaardighede¹⁰⁶ is van toepassing op regsopleiding en hoewel nie almal in een vak aangespreek kan word nie, kan familiereg as een van die eerste regsvakke die basis vir die graad lê.¹⁰⁷ “Embracing the methods of critical realism is a challenge within a legal community steeped in formalism.”¹⁰⁸

Familiereg is ook ’n veld van die reg wat die studente prakties kan sien en beleef. Die basiese konsepte is dus nie totaal vreemd nie. Met onderrigmetodiek moet die sprong gemaak word van die oordrag van inligting aan studente na die konstruksie daarvan deur ’n kreatiewe proses waarby die student ’n aktiewe deelnemer is.¹⁰⁹ Studente moet die geleentheid gegun word om die aanvaarde te bevraagteken en te eksperimenteer met nuwe benaderinge om sodoende groter begrip te ontwikkel vir die probleem en die moontlike oplossings.¹¹⁰ Quinot as aanhanger van konstruktivisme argumenteer dat ’n mens nie vir regstudente ’n samehangende en beperkende liggaam van reëls moet gee nie, maar dat "our methodology should present them with the fragmented, pluralist, inconsistent and often conflicting claims to authority that in aggregate constitute the law."¹¹¹

4. ’n Praktiese benadering

Die vraag wat telkens gevra word wanneer so ’n dramatiese en fundamentele verandering voorgestel word, is: "Hoe doen mens dit?" Hierdie vraag is nie maklik beantwoordbaar nie, en dit is ook nie die doel van hierdie artikel om voorskriftelik te wees nie. Die meeste waarvoor ons kan hoop, is dat die paar voorstelle wat ons maak, van die nodige veranderinge sal fasiliteer.¹¹²

Die bespreking begin met ’n kort omskrywing van die huidige uitdagings in regsonderrig, asook ’n beskrywing van die studente wat tans regsonderrig ontvang. Tweedens sal daar gekyk word na die vaardighede, generies en spesifiek, wat deel moet vorm van die studente se onderrig. Die bespreking sal afgesluit word met voorstelle vir ’n praktiese toepassing van ’n getransformeerde familieregkurrikulum wat relevant is vir studente en effektief as onderrigstrategie is.

4.1 Ondervoorbereidheid van studente en die behoeftes van generasie Z-studente

Daar is gereeld debatte by universiteite dat studente ondervoorbereid is vir universiteitstudie.¹¹³ Hierdie siening, wat by herhaling in teekamers en gange van regsfakulteite gekommunikeer word, het tot gevolg dat regsdosente soms hunker na die studente van die verlede wat voorbereid was vir universiteitstudie, hardwerkend was en oor al die nodige vaardighede beskik het om suksesvol te wees in die regswêreld. Dit is belangrik om hier te meld dat hierdie "perfekte" studente nooit bestaan het nie, en dat dit bloot ’n "Goue Era"-denkfout is.¹¹⁴ Dit word in hierdie verband duidelik deur Quinot en Greenbaum¹¹⁵ gestel dat daar reeds in die 1970’s kommer uitgespreek is oor die gaping tussen skool en universiteit. Verder word die Suid-Afrikaanse skoolstelsel die sondebok gemaak vir die studente se onderontwikkelde vaardighede en ondervoorbereidheid.¹¹⁶ Die studente benodig wel ontwikkeling en uitbouing van bepaalde vaardighede ten einde die LLB-graad suksesvol te voltooi.¹¹⁷ Die vaardighede wat hier ter sake is, sluit onder andere taalvaardighede en geletterdheid in, asook die vaardighede wat verband hou met kritiese en analitiese denke.¹¹⁸ Die relevansie en noodsaaklikheid van hierdie vaardighede is nie beperk tot die LLB nie, maar strek verder as die hekke van die universiteit, en vind toepassing in die regspraktyk.¹¹⁹

Regsdosente het ’n verpligting teenoor die studente in hul klasse. Hulle moet toesien dat daardie studente die onderrig ontvang wat hulle nodig het om hul loopbane suksesvol te volg. Die studente moet uiteraard toegerus word met hierdie vaardighede en die onderrigspraktyke moet dus pas by die student wat werklik in die klas is en nie die denkbeeldige student van die verlede wat hier bo beskryf is nie.

Abraham Lincoln¹²⁰ het volgens oorlewering die volgende uitlating as deel van ’n toespraak gemaak: "If we could first know where we are, and whither we are tending, we could then better judge what to do and how to do it." Hierdie stelling is nog so relevant soos dit in 1858 was. Ons moet eers vasstel waar ons is en waarheen ons wil gaan, sodat ons beter kan oordeel wat om te doen en hoe om dit te doen. Die huidige stand van regsonderrig in Suid-Afrika, soos hier bo uiteengesit, het bepaalde uitdagings en gebreke. Daar het ’n wekroep tot verandering gekom wat ’n holistiese verandering van die regskurrikulum genoodsaak het. Die verandering moet nie alleen op ’n ideologiese verskuiwing gebaseer wees nie, maar stappe moet gedoen word om studente te ondersteun en om te verseker dat hulle in staat is om die nodige kennis en vaardighede te ontvang en op die lang duur toe te pas.

Ten einde beter vas te stel watter veranderinge aangebring moet word, sal daar gekyk word na die konsep van "generasies" en hoe om die studente te "ontmoet waar hulle is". Die besprekings hier onder fokus hoofsaaklik op die rol van tegnologie in die leeromgewing en die behoeftes van die huidige regstudente.

Die term generasies verwys na mense wat in ’n bepaalde tydperk gebore is en grootgeword het, en dus dieselfde sosiale geskiedenis en identiteit deel.¹²¹ Die gevolge hiervan is dat hierdie groepe (of generasies) soortgelyke of vergelykbare eienskappe en ingesteldhede het.¹²² Weens hierdie gedeelde eienskappe, ingesteldhede en aanlegte kan daar sekere afleidings en veralgemenings gemaak word om hulle te beskryf. Vier relevante generasies kan in die arbeidsmag geïdentifiseer word: baby boomers (generasie BB), generasie X, generasie Y (Millenniërs) en generasie Z.¹²³

Generasie BB is persone wat na die Tweede Wêreldoorlog tussen 1945–1964 gebore is, min tot geen interaksie met digitale tegnologie gehad het nie, en dit dus nie vertrou nie.¹²⁴ Generasie X is tussen 1965 en 1980 gebore.¹²⁵ Hierdie generasie het as tieners toenemend die ontwikkeling van die rol van rekenaars waargeneem. Generasies BB en X kan omskryf word as "digitale immigrante".¹²⁶ Die verhouding wat hulle met digitale tegnologie het, is gespanne, aangesien hulle reeds op ’n gevorderde stadium van hul lewens en loopbane was toe hulle met digitale tegnologie (ook inligting- en kommunikasietegnologie) gekonfronteer is.¹²⁷ Hierdie generasies moes dus aktief pogings aanwend om saam met die tye te ontwikkel. Hierdie ontwikkeling het nie net ingehou dat hulle die tegniese aspekte van digitale tegnologie moet aanleer en bemeester nie, maar ook dat hulle hul perspektiewe oor digitale tegnologie moet verander.¹²⁸

Generasie Y is tussen 1981 en 1995 gebore en word hoofsaaklik gekenmerk deur hul verhouding met digitale tegnologie.¹²⁹ Hulle het grootgeword met tegnologie en dit vorm ’n integrale deel van hul identiteit.¹³⁰

Die nuwe generasie is generasie Z, tussen 1995 en 2001 gebore, en hulle is die studente wat regsklasse tans beset.¹³¹ Hierdie twee generasies¹³² word as "digitale boorlinge"¹³³ gesien, aangesien hulle reeds van kindsbeen af met digitale tegnologie gekonfronteer was en gemaklik daarmee is.¹³⁴ Die verhouding wat hierdie twee generasies met tegnologie het, is dus meer natuurlik.¹³⁵ Dit is onder andere die verhouding met tegnologie wat vereis dat die onderrigsmetodes hersien moet word.

Die konstante verandering van die behoeftes van studente, met verwysing na die verskillende generasies, vereis ’n herbesinning van die pedagogiese benadering wat in tersiêre instellings gevolg word.¹³⁶ Die instelling moet seker maak dat daar op die studente se sterkpunte voortgebou word, sodat daar werklike (langtermyn-) leer plaasvind.¹³⁷ Daar moet ook aktief daarteen gewaak word dat die huidige universiteitstrukture en die onderrigmetodes en benaderings van dosente die studente se leer kniehalter.

Daar mag konflik tussen die verskillende generasies bestaan met betrekking tot die gebruik van sowel tegnologie as onderrig in die geheel.¹³⁸ Die huidige studente is digitale boorlinge en die dosente is (grotendeels) digitale immigrante.¹³⁹ Die dosente is huiwerig om die nuutste tegnologie as onderrigsmiddel te gebruik, want hulle is meer gemaklik met die metodes wat hulle al vir jare gebruik.¹⁴⁰ Studente kan nie verstaan waarom die dosente daarop aandring om "dinge op die ou manier te doen” nie.¹⁴¹ Hierdie konflik word verder aangevuur deur die persepsies en wanopvattings van die dosente oor hoe die studente wil leer en wat vir hulle belangrik is.¹⁴² Die digitale boorlinge word deur Autry en Berge¹⁴³ met verwysing na die volgende eienskappe beskryf: hulle is kreatief, vernuwend, selfversekerd, opvoedkundig ingestel, meewerkend;¹⁴⁴ het behoefte aan konstante terugvoer en bevestiging¹⁴⁵ en positiewe versterking;¹⁴⁶ en het die behoefte om die wêreld te verander. Hierdie eienskappe verteenwoordig die behoeftes eie aan die digitale-boorling-generasies en moet daarom altyd in gedagte gehou word wanneer kursusse hersien word of geskep word.

Wanneer die studente (digitale boorlinge) bemagtig word om te leer op ’n manier waar hulle kreatief en vernuwend kan wees, sal hulle makliker leer, aangesien hulle opvoedkundig ingestel is. Hulle moet gemotiveer word om eienaarskap te neem van die vak. Hoewel die studente selfversekerd is, moet hulle nogtans in die posisie geplaas word om met hul eweknieë saam te werk. Hulle verstaan dat die dosent nie die enigste bron van inligting is nie en dat hulle by ander studente kan leer. Hulle kan ook die internet gebruik om inligting te bekom. Daar is onder dosente die veronderstelling dat omdat die studente tegnologies baie sterk is en van digitale tegnologie vir onderrig gebruik wil maak, hulle geensins ’n behoefte het om die dosente van aangesig tot aangesig te spreek nie. Hierdie veronderstelling blyk ’n wanopvatting te wees, aangesien die studente juis ’n behoefte het om konstante terugvoer en positiewe versterking van die dosente te ontvang.

Bogenoemde in ag genome, is dit ook belangrik om te meld dat daar baie kritiek teen die gebruik van die terme digitale immigrante en digitale boorlinge bestaan. Bayne en Ross¹⁴⁷ aanvaar dat daar van dosente vereis word om aan te pas by die veranderende wêreld en dat hul eie vaardighede ontwikkel word vir hierdie doel, maar hulle stel dit dat die gaping tussen die dosente en die studente oordrewe is en dat oppervlakkige verskille nie gebruik moet word om veralgemenings te maak nie. Hulle lê verder klem op die feit dat daar nie bloot aangeneem moet word dat tegnologies-gedrewe onderrigbenaderings vir die studente meer wenslik as konvensionele onderrigbenaderings is nie.¹⁴⁸ Bayne en Ross¹⁴⁹ benadruk die moontlikheid dat studente hulle selfs kan verset teen vorme van e-leer of aanlyn leer, as gevolg van ’n algemene vermoede onder studente dat die waarde van onderrig afneem wanneer dit in die sfeer van digitale tegnologie plaasvind. Hierdie vermeende afname in die waarde van e-leer of aanlyn leer kan toegeskryf word aan die gebrek aan ondersteuning, onmiddellike terugvoer en konstante ondersteuning.¹⁵⁰ Die behoefte aan ’n kombinasie van elektroniese kommunikasie en persoonlike kommunikasie kan moontlik die oplossing vir hierdie probleem wees. Verder kan hierdie oortuigings ook verklaar waarom die studente byvoorbeeld tydens spreekure met die dosente konsulteer en dan elfuur daardie nag ’n e-pos oor dieselfde saak stuur, of dit kan verklaar waarom studente na die klas op die dosent afstorm om "net ’n paar vrae te vra".

Verder moet daar ook nie uit die oog verloor word dat hierdie toepassing in die Afrika-konteks moet geskied nie. Vanweë die armoedesyfer in Suid-Afrika¹⁵¹ is daar steeds ’n groot deel van die bevolking wat nie toegang het tot die internet of die gebruik van digitale tegnologie nie. Daarom is dit belangrik om ’n goeie balans te handhaaf tussen “in lewende lywe”-kommunikasie en elektroniese kommunikasie as deel van onderrig. Tegnologie moet nie gebruik word om studente verder uit te sluit nie; die studente moet bemagtig word om te leer en te ontwikkel.

Die laaste aspek is relevant vir huidige doeleindes ten opsigte van studente se behoefte om ’n verandering in die wêreld te maak. Dit kan gebruik word om selfgerigte leer te bevorder. Die studente kan die huidige probleme of uitdagings in die familiereg identifiseer en hul vaardighede gebruik om oplossings daarvoor te kry. Hierdie benadering het tot gevolg dat die studente besluit hoe en wat hulle wil leer. Die onderrigmetodes en -praktyke moet dus so ontwikkel en geïmplementeer word dat die studente toegerus word met die nodige vaardighede om verantwoordelikheid te neem vir hul eie opvoeding en nie bloot ’n produk van die stelsel te wees nie. Dosente moet dus die tema van dekolonialisering in ’n reflekterende simbiose met die studente aanspreek, waar die studente aangemoedig word om hul sienswyse en denkwyse te dekolonialiseer en hulle ’n mens aanmoedig om die kurrikulum te dekolonialiseer. Die proses van dekolonialisering kan nie slaag as dit bloot ’n studentegedrewe beweging is nie, en dit kan ook nie slaag as dit iets is wat die dosente op die studente afdwing nie. Beide groepe moet as belanghebbendes gesien word en beide groepe moet verantwoordelikheid vir die proses aanvaar.

4.2 ’n Getransformeerde kurrikulum in die klaskamer en noodsaaklike vaardighede

Vaardighede vir die 21ste eeu is daardie vaardighede wat noodsaaklik is om in die eietydse of moderne samelewing suksesvol te wees.¹⁵² Die huidige generasies, asook die aard van die samelewing, word gesien as so dramaties verskillend van die vorige generasies en samelewing dat ’n nuwe stel vaardighede benodig word om in ’n veranderende wêreld te kan funksioneer.¹⁵³ Hierdie vaardighede moet aktief en doelbewus by die kurrikulum ingevoeg word sodat die student hierdie vaardighede kan verwerf.¹⁵⁴ Dit is belangrik om tussen onderrig en afrig te onderskei. Studente moet geleer word om te dink. Vanweë die aard van die regsberoep is die blote memorisering en weergee van definisies en datums van beperkte belang en die toepassing van ingewikkelde en komplekse konsepte binne ’n gegewe konteks meer nuttig en relevant.

Die begrip 21st-century skills is baie wyd¹⁵⁵ en daar sal dus op die volgende aspekte gefokus word:¹⁵⁶ kritiese en analitiese denke;¹⁵⁷ probleemoplossing;¹⁵⁸ kommunikasie- en taalvaardighede;¹⁵⁹ samewerking;¹⁶⁰ aanpassingsvermoë;¹⁶¹ kreatiwiteit en vernuwing;¹⁶² informasievaardighede;¹⁶³ leierskap en verantwoordelikheid;¹⁶⁴ kulturele bewustheid;¹⁶⁵ en burgerskap (plaaslik en globaal).¹⁶⁶

Hierdie vaardighede is van kritieke belang by regstudie. ’n Eenvoudige voorbeeld word aan die hand gedoen: die studente word gekonfronteer met ’n probleem in die familiereg wat hulle in groepe op ’n kreatiewe manier moet oplos deur gebruik te maak van kritiese en analitiese denke. Die groep kan bestaan uit lede van verskeie kulturele agtergronde en al die lede moet kan aanpas by die groepsdinamiek in die universiteitsomgewing. Die groepleier moet die oplossing op die module se besprekingsblad kommunikeer. Dit is ’n vereenvoudigde beskrywing van ’n klasopdrag of ’n huiswerkopdrag wat al die bovermelde vaardighede insluit en sodoende die noodsaaklikheid van die ontwikkeling van hierdie vaardighede kommunikeer.

’n Ingreep wat moontlik aan die vereistes van vaardigheidsontwikkeling binne die konteks van dekolonialisering kan voldoen, is projekgebaseerde leer. Die inligting wat die studente moet leer en bemeester, asook die vaardighede wat hulle moet verwerf, word gekombineer in ’n gestruktureerde projek vir hierdie doel.¹⁶⁷ Dit verg dus ’n transdissiplinêre benadering en binne só ’n projek behoort dit dan makliker vir studente te wees om te sien dat die reg nie in kompartemente verpak kan word nie, en dat die onderskeie velde van die reg met mekaar verband hou. Hierdie addisionele inligting kan die kritiese evaluering van die huidige regsreëls in perspektief plaas en normatiewe denkpatrone ontwikkel. Daardeur word dit duidelik dat die reg nie noodwendig onveranderbaar is nie en dat herevaluering van die bestaande fokus nodig is in die lig van ander moontlike opsies ten einde beter geregtigheid te laat geskied – veral in ’n transformatiewe konstitusionele bedeling.

Verder moet die projek voldoen aan al die ontwerpsvereistes wat voorgeskryf, of voorgestel, word vir ’n projek van hierdie aard.¹⁶⁸ Blumenfeld e.a.¹⁶⁹ dui aan dat die oplossing van komplekse probleme aanleiding gee tot ’n verbetering van studente se benadering ten opsigte van leer. ’n Verdere voordeel waarop hulle¹⁷⁰ wys, is dat die sosiale aard van die leeromgewing wat deur die gebruik van projekgebaseerde leer geskep word, bydra tot die motiveringsvlakke van die studente en dat hulle meer geneig sal wees om verantwoordelikheid vir hul eie leer te aanvaar. Die projek moet uit die aard van die saak só ontwikkel word dat dit volgehoue motivering stimuleer en ook die nodige ondersteuning aan die dosente bied.¹⁷¹ Vanweë die komplekse aard van studentemotivering moet daar versigtig met projekgebaseerde leer omgegaan word en moet dit strategies gebruik word.¹⁷² Verder moet die dosente positief wees teenoor die projek en bereid wees om hul denkwyse te verander en nuwe vaardighede aan te leer, sodat die studente ook positief sal wees en gevolglik die nuwe vaardighede sal aanleer.¹⁷³

Die volgende uittreksel uit die LLB-kurrikulumprojek¹⁷⁴ gee aanleiding tot die projekvoorstel wat hier onder uiteengesit word:

We would like to encourage the law faculties, and the individual law lecturers, to take steps to facilitate discussion and communication between the different institutions concerning these matters. In particular, it would be helpful if the better endowed institutions that have access to expert learning and teaching support could find ways to facilitate access to these services for those institutions that are less well resourced, but are critical in widening access to the legal profession.

Regsdosente aan die verskillende universiteite kan oorleg met mekaar pleeg ten einde die gehalte van die onderrig te bevorder. Hieruit kan die volgende praktiese voorstel wat vaardigheidsontwikkeling binne die konteks van dekolonialisering toepas, gemaak word: Aangesien daar reeds ’n verwagting is dat die dosente van verskillende universiteite met mekaar kommunikeer, kan daardie voorstel na die studente uitgebrei word. Die studente van een universiteit kan met die studente van ’n ander universiteit praat oor die temas in die module. Die diversiteit van Suid-Afrika kan gebruik word om te verseker dat die studente mekaar ondersteun, by mekaar leer en moontlik met inligting of ervarings gekonfronteer word waarmee hulle normaalweg nie gekonfronteer sou word nie.¹⁷⁵ Die voorstel dat studente met mekaar moet "praat", skyn op sigself nie ’n radikale voorstel te wees nie, maar Altmayer¹⁷⁶ is van mening dat die diskoersproses sentraal gestel moet word ten einde die studente tydens diskoersvoering en refleksie die geleentheid te bied om hul sienswyse en benadering ten opsigte van bepaalde uitdagende konsepte te heroorweeg.

Verder word digitale boorlinge deur tegnologie aangetrek, aangesien dit vir hulle ’n veilige (of bekende) omgewing is.¹⁷⁷ Die studente en dosente kan toegevoeg word tot ’n gratis ooptoegang-leerderbestuurstelsel of kursusbestuurstelsel¹⁷⁸ en sodoende ’n enkele nasionale familieregkollektief saamstel. Die studente het dan konstante toegang tot ondersteuning van ander familieregstudente en hulle het dan ook toegang tot die kennis en vaardighede van die familieregspesialiste by ander universiteite. Daar kan gereeld temas op ’n forum geplaas word waarop die studente kommentaar moet lewer.

Hierdie temas, en die bespreking daarvan, kan tot gevolg hê dat studente in ’n kritiese en reflekterende diskoers tree met betrekking tot die vakinhoud. Verder sal studente ook die geleentheid gebied word om 21ste-eeu-vaardighede te ontwikkel en te gebruik om die opdrag te voltooi. ’n Logiese verloop van so ’n projek sal soos volg wees: studente word gekonfronteer met ’n uitdagende familieregprobleem of –vraag(stuk). Die studente moet dan (individueel of in groepe) navorsing oor die betrokke tema doen en ’n foruminskrywing maak. Die studente kan dan reageer op mekaar se inskrywings, en om alles regverdig te hou kan die sisteem so gestel word dat studente eers ’n inskrywing moet maak voor hulle ander studente se inskrywings kan lees of daarop kan reageer. Hierdie eenvoudige interaksie kan aan studente die geleentheid bied om deur ’n ander se oë te kyk.

Assesseringsmetodes sal ook ontwikkel moet word ten einde aan te pas by die getransformeerde onderrigstrategie. Deel van die nuwe regskultuur behoort ’n assesseringsisteem in te sluit¹⁷⁹ waar veelvuldige moontlike antwoorde aanvaar kan word, en nie slegs een spesifieke moontlikheid nie.¹⁸⁰ Vir assesseringsdoeleindes kan die studente mekaar evalueer (eweknie-evaluerings) of ’n portefeulje van hul inskrywings deur die semester (of jaar) versamel en dit, saam met ’n reflektiewe dagboekinskrywing, indien vir assessering. Die dosent kan dan dit wat in die klas gebeur, dit wat op die forums gebeur, en dit wat geassesseer word, met mekaar versoen. In hierdie betrokke geval kan die dosent dan nie net evalueer of die studente die betrokke begrippe verstaan en reg vertolk het nie, maar ook of hulle die bevoegdheid het om krities te dink, probleme op te los en in groepe te werk, of hulle taalgebruik reg is, of enige van die ander vaardighede wat relevant is vir regstudente openbaar.

’n Projek soos hierdie kan vele uitdagings meebring en daar moet reeds van die begin af goed beplan word om seker te maak dat die meeste van die uitdagings deur middel van goeie projekontwerp en deurdagte implementering daarvan uit die weg geruim kan word. Die uitdaging wat wel na vore kan kom, sluit onder meer die volgende in: aanlynetiket en respek vir ander gebruikers, motivering, selfgerigte leer, assessering en refleksie. Hierdie punte word kortliks hier onder bespreek.

Eerstens: wanneer só ’n projek ontwerp word, moet die dosent seker maak dat die studente opleiding ontvang in aanlynetiket en dat die studente moet onderneem om die regte en gevoelens van hul medefamilieregstudente te respekteer. Om seker te maak dat die studente bewus is van hierdie reëls, sal ’n gedragskode saamgestel moet word wat die studente dan moet volg.

Tweedens: soos hier bo genoem, moet die studente konstante motivering ontvang. Die uitdagende vraag of probleem moet die studente stimuleer sodat hulle gemotiveerd bly, maar dit moet nie so uitdagend wees dat die studente bang is, geïntimideerd is of motivering verloor nie. Verder verlang hierdie generasie studente ook onmiddellike terugvoer en bevestiging. Die ontwerp van hierdie projek is ideaal, aangesien die ander studente daardie terugvoer of bevestiging sou kon verleen. Die dosente sal die gesprekke moet monitor om seker te maak dat die studente mekaar nie verwar nie en die dosente sal ook "aanlyn kantoorure" moet hê. Aanlyn kantoorure is die tye wanneer die dosente beskikbaar is om aanlyn met die studente te konsulteer of kommunikeer.

Derdens is dit belangrik om in gedagte te hou dat hierdie projek ’n vorm van selfgerigte leer is, en dat daar ’n sekere vlak van volwassenheid van die studente verwag sal moet word. Die student sal dan self verantwoordelikheid vir sy of haar eie leer moet neem en toesien dat werklike leer plaasvind, met die dosent wat meer ’n fasiliterende rol speel. Studente sal ook moet "inkoop" in hierdie benadering ten einde te verseker dat daar die maksimum waarde daaruit verkry word.

Vierdens is assessering altyd relevant, aangesien die studente se primêre doel is om ’n graad te kry. Die studente wil uit die aard van die saak die module slaag. Dus moet die assessering en assesseringskriteria, -metodes en -grense (soos hier bo bespreek) duidelik aan die studente gekommunikeer word.

Laastens is dit belangrik om die studente te herinner om voortdurend te reflekteer. Wanneer die studente "terugkyk" nadat elke tema bespreek is, of die projek afgeloop het, moet dit vir hulle duidelik kan wees dat hulle wel geleer het en dat hulle hul vaardighede ontwikkel het. Dit kan hier dalk nodig wees om leiding aan hulle te bied. ’n Lys stellings kan byvoorbeeld geformuleer word waarop die studente “waar” of “vals” moet kies. ’n Voorbeeld sou kon wees: "Na afloop van hierdie opdrag kan ek die definisie van verlowing verstaan en verduidelik." Die studente kan dan self bepaal wat hulle geleer het en waarin hulle steeds ondersteuning benodig.

’n Slotopmerking met betrekking tot die voorgestelde projek is dat die breedvoerige omskrywing hier bo slegs as riglyn gebruik moet word en dat dit nie ten doel het om voorskriftelik te wees nie. Sou so ’n projek wel onderneem word, sal die dosente self ’n behoeftebepaling moet opstel en op grond daarvan ’n projek ontwerp volgens die beste praktyke vir projek- en onderrigontwerp. Dit is belangrik om te onthou dat so ’n projek nie bloot addisioneel tot die bestaande kurrikulum aangebied kan word nie. Die projek moet deel van die leerproses wees – dit kan vir die studente ook ’n ontdekkingsreis wees.

5. Gevolgtrekking

Die doseer van die regte en regsvakke, insluitende familiereg, staan voor ’n kruispad. Verandering is nie net wenslik nie, maar dringend. In hierdie artikel is die hoofredes vir die noodsaaklikheid van verandering aangespreek: die oproep om dekolonialisering wat die nodigheid vir die vernuwing en herstrukturering van die substansie en pedagogiek insluit in die lig van die tipe studente wat tans regte studeer, met spesifieke verwysing na tegnologie. Die eindresultaat wat beoog word, is studente wat relevante inhoud in ’n gepaste omgewing bestudeer en krities evalueer, sodat hulle in staat sal wees om die reg in ’n transformasiegerigte konstitusionalisme toe te pas ten einde sosiale probleme aan te pak en substantiewe gelykheid te verseker. Dit vereis nuwe en vernuwende interaktiewe en tegnologieryke projekte om studente te stimuleer en aktief te help leer.

Bibliografie

Albertyn, C. en D. Davis. 2010. Legal realism, transformation and the legacy of Dugard. South African Journal on Human Rights,26(2):188–215.

Altmayer, C. 2013. Die DACH-Landeskunde im Spiegel aktueller kulturwissenschaflicher Ansätze. In Demming e.a. (reds.) 2013.

Autry, A.J. en Z. Berge. 2011. Digital natives and digital immigrants: getting to know each other. Industrial and Commercial Training, 43(7):460–6.

Barratt, A. (red.). 2012. Law of persons and the family. Kaapstad: Pearson Education.

Basler, R.P. 2017. House Divided Speech. www.abrahamlincolnonline.org/lincoln/speeches/house.htm (24 November 2017 geraadpleeg).

Bauling, A. 2017. Towards a sound pedagogy in law: A constitutionally informed dissertation as capstone course in the LLB degree programme. Potchefstroomse Elektroniese Regstydskrif, 20:1–34.

Bayne, S. en J. Ross. 2007. The “digital native” and “digital immigrant”: a dangerous opposition. Annual Conference of the Society for Research into Higher Education. 11–13 December, Brighton.

Biko, S. 1998. I write what I like. St Yves: Heinemann.

Blumenfeld, P.C. e.a. 1991. Motivating project-based learning: Sustaining the doing, supporting the learning. Educational Psychologist, 26(3/4):369–98.

Botha, M.M. 2007. Africanising the curriculum: An exploratory study. South African Journal of Higher Education, 21(2):202–16.

Burns, M. 2013. Towards growing indigenous culturally competent legal professionals in Australia. The International Education Journal: Comparative Perspectives, 12(1):226–48.

Campbell, J. 2014. The role of law faculties and law academics: academic education or qualification for practice? Stellenbosch Law Review, 25(1):15–33.

Carpenter, B., R. Field en M. Barnes. 2002. Embedding indigenous content and perspectives across the justice studies curriculum: Developing a cooperative integrated strategy. International Education Research Conference. 1–5 December, Brisbane.

Davis, M.D. en K. Klare. 2010. Transformative constitutionalism and the common and customary law. South African Journal on Human Rights, 26(3):403–509.

Demming, S. e.a. (reds.). 2013. DACH-Landeskunde. Theorie – Geschichte – Praxis. München: Iudicium.

Departement van Opleiding. 2008. Report of the ministerial committee on transformation and social cohesion and the elimination of discrimination in public higher education institutions. Pretoria: Departement van Opleiding.

Dicker, L. 2013. The 2013 LLB summit. Advocate, 26(2):5–20.

Essop, A. 2016. Decolonisation debate is a chance to rethink the role of universities. The Conversation,16 August, ble. 1–4. https://theconversation.com/decolonisation-debate-is-a-chance-to-rethink-the-role-of-universities-63840 (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

Godfrey, S. 2009. The legal profession: Transformation and skills. South African Law Journal, 126(1):91–123.

Gravette, W.H. 2018. Of “deconstruction” and “destruction” – why critical legal theory cannot be the cornerstone of the LLB curriculum. South African Law Journal, 135(2):283–323.

Greenbaum, L. 2014. Re-visioning legal education in South Africa: harmonising the aspirations of transformative constitutionalism with the challenges of our educational legacy. 8 November, 2014. Beskikbaar by SSRN: https://ssrn.com/abstract=2575289 of http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2575289 (28 November 2017 geraadpleeg).

Heaton, J. en H. Kruger. 2015. South African Family Law. 4de uitgawe. Durban: Lexis Nexis.

Heleta, S. 2016. Decolonisation of higher education: Dismantling epistemic violence and Eurocentrism in South Africa. Transformation in Higher Education, 1(1):1–8.

Henderson, M.Y. 2002. Postcolonial indigenous legal consciousness. Indigenous Law Journal, 1:1–56.

Hendricks, C. en B. Leibowitz. 2016. Decolonising universities isn’t an easy process – but it has to happen. The Conversation, 23 Mei, ble. 1–4. https://theconversation.com/decolonising-universities-isnt-an-easy-process-but-it-has-to-happen-59604 (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

Hewett, M.L. (red.). 2010. Ulric Huber: De Ratione Juris: docendi & discendi diatribe per modum Dialogi Nonnullius aucta ПАРАΛΙПОМЕΝОΣ. Nijmegen: GNI.

Higher Education of South Africa (HESA). 2014. South African Higher Education in the 20th year of democracy: Context, achievements and key challenges. Pretoria: HESA.

Himonga, C. 2017. The Constitutional Court of Justice Moseneke and the decolonisation of law in South Africa: Revisiting the relationship between indigenous law and common law. Acta Juridica, (1):101–23.

Himonga, C. en D. Diallo. 2017. Decolonisation and teaching law in Africa with special reference to living customary law. Potchefstroomse Elektroniese Regstydskrif, 20:1–19.

Jones, V., V. Jo en P. Martin. 2007. Future schools and how technology can be used to support millennial and Generation–Z students. 1st International Conference of Ubiquitous Information Technology and Application. 12–14 February, Dubai.

Kairys, D. (red.). 1990. The politics of law: A progressive critique. New York: Basic Books.

Kennedy, D. 1990. Legal education as training for the hierarchy. In Kairys (red.) 1990.

Khuzwayo, W. 2012. Graduates' lack of skills upsets law profession. Sunday Tribune, 8 Julie, bl. 16.

Klare, K.E. 1998. Legal culture and transformative constitutionalism. South African Journal on Human Rights, 14(1):146–88.

Kok, A. 2006. Legal academics and progressive politics in South Africa: Moving beyond the ivory tower – A reply to Tshepo Madlingozi. In Van Marle (red.) 2006.

―. 2010. Is the law able to transform society? South African Law Journal, 127(1):59–83.

Krüger, R. 2014. The (in)significance of the common law? Constitutional interpretation and the Mansingh judgments. South African Law Journal, 131(2):233–44.

Langa, P. 2006. Transformative constitutionalism. Stellenbosch Law Review,17(3):351–60.

Le Grange, L. 2016. Decolonising the university curriculum. South African Journal of Higher Education, 30(2):1–12.

Madlingozi, T. 2006. Legal academics and progressive politics in South Africa: Moving beyond the ivory tower. In Van Marle (red.) 2006.

Maguire, A. en T. Young. 2015. Indigenisation of curriculum: Current teaching practices in law. Legal Education Review, 25(1):9–119.

Mbembe, A.J. 2016. Decolonizing the university: New directions. Arts and Humanities in Higher Education,15(1):29–45.

Mgqwashu, E. 2016. Universities can’t decolonise the curriculum without defining it first. The Conversation, 22 August, ble. 1–4. https://theconversation.com/universities-cant-decolonise-the-curriculum-without-defining-it-first-63948 (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

Mnongani, F. 2009. Whose morality? Towards a legal profession with an ethical content that is African. Suid-Afrikaanse Publiekreg, 24(1):121–34.

Modiri, J. 2014. The crises in legal education. Acta Academia, 46(3):1–24.

―. 2015. Law’s poverty. Potchefstroomse Elektroniese Regstydskrif, (2):22–73.

—. 2016. The time and space of critical legal pedagogy. Stellenbosch Law Review, 27(3):507–53.

Mojapelo, P. 2012. Transformation, independence and “Poor Products of the LLB”. De Rebus, Desember, bl. 54.

Moseneke, D. 2002. Transformative adjudication. South African Journal of Human Rights, 18(3):309–17.

Mureinik, E. 1994. A bridge to where? Introducing the Interim Bill of Rights. South African Journal of Human Rights, 10(1):31–48.

Pickett, G. 2010. The LLB Curriculum Research Report. A research report produced for the Advice and Monitoring Directorate of the Council on Higher Education. Pretoria: CHE.

Porteus, K. 2003. Decolonising inclusion: Constructing an analytic framework for inclusion/exclusion for the decolonising context. Perspectives in Education, 21(3):13–23.

Price, A. en R. Ally 2015. UCT Yearbook 2015. Year in Review. Kaapstad: UCT.

Prinsloo, E.H. 2016. The role of the humanities in decolonising the academy. Arts and Humanities in Higher Education, 15(1):164–8.

Quinot, G. 2012. Transformative legal education. South African Law Journal, 129(3):411–33.

Quinot, G. en L. Greenbaum. 2015. The contours of a pedagogy of law in South-Africa. Stellenbosch Law Review, 26(1):29–61.

Raad op Hoër Onderwys (CHE). 2015. Kwalifikasiestandaarde vir die LLB. Pretoria: CHE.

Robinson, R. e.a. 2012. Introduction to the South African family law. 5de uitgawe. Potchefstroom: Printing Things.

Rotherham, A.J. en D.T. Willingham. 2010. "21st-Century skills": not new, but a worthy challenge. American Educator, Lente, ble. 17–20.

Sayed, Y. 2002. Exclusion and inclusion in the South with special reference to India and South Africa. Unpublished Working Paper. DFID Funded Research Project.

Sedutla, M. 2013. LLB Summit: Legal education in crisis? De Rebus, Julie, ble. 8–10.

Shay, S. 2015. Decolonise more than just the curriculum content – change the structure, too. The Conversation, 13 Julie, ble. 1–3. https://theconversation.com/decolonising-the-curriculum-its-time-for-a-strategy-60598 (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

Skelton, A. en M. Carnelley. 2010. Family Law in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press.

Smith, J.R. en A. Bauling. 2013. Aiming for transformation: Exploring graduateness in South Africa. Stellenbosch Law Review, 24(3):601–17.

Smith, M.N. 2017. Decolonisation should be an invitation to think. New Agenda: South African Journal of Social and Economic Policy, 64 (Mrt):4–5.

Smith, M.N. en T. Tivaringe. 2016. From Afro-centrism to decolonial humanism and Afro-plurality. New Agenda: South African Journal of Social and Economic Policy, 62 (Jan):41–3.

SALDA, LSSA en GCBSA. 2013. Joint Press Release on the LLB Summit by the SA Law Deans, the LSSA and the General Council of the Bar, 6 Jun. http://www.lssa.org.za/upload/documents/JOINT%20PRESS%20STATEMENT%20ON%20LLB%20SUMMIT%206_6_13.pdf (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

SAPA. 2010. Academics contest law graduates criticism. Fin24. Argief, 25 November. https://www.fin24.com/Economy/Academics-contest-law-graduates-criticism-20101125 (12 Augustus 2018 geraadpleeg).

Statistiek Suid-Afrika. 2017. Poverty on the rise in South Africa. http://www.statssa.gov.za/?p=10334 (28 November 2017 geraadpleeg).

Van der Merwe, J.C. en D. van Reenen. 2016. Transformation and legitimation in post-apartheid universities. Reading discourses from “Reitz”. Bloemfontein: Sun Press.

Van Marle, K. (red.). 2006. Pulp fictions No 2. Legal academics and progressive politics in South Africa: moving beyond the ivory tower. Pretoria: PULP.

Van Niekerk, C. 2013. The four-year undergraduate LLB: Where to from here? Obiter, 34(3):533–44.

Voogt, J. en N. Pareja Roblin. 2010. 21st Century Skills. Discussienota. Enschede: Universiteit Twente.

Wiredu, K. 2002. Conceptual decolonization as an imperative in contemporary African philosophy: some personal reflections. Rûe Descardes, 36(2):53–64.

Zitzke, E. 2016. A new proposed constitutional methodology for effecting transformation in the South African law of delict. LLD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Eindnotas

¹ Porteus (2003:22) met verwysing na Sayed (2002:1). Wat studente op universiteit leer, het later ’n impak op hulle optrede in die samelewing as regslui (Smith en Bauling 2013:606).

² Heleta (2016:1); Hendricks en Leibowitz (2016:2); Mgqwashu (2016); Essop (2016); Shay (2015); Prinsloo (2016:164).

³ Himonga en Diallo (2017:1).

⁴ Sien bespreking hier onder.

⁵ Vir ’n meer volledige bespreking van die geskiedenis van regsopleiding in Suid-Afrika, sien Greenbaum (2014:2–7) en Van der Merwe en Van Reenen (2016:1–2).

⁶ Godfrey (2009:117).

⁷ Le Grange (2016:1). Sien ook Botha (2007:204). Modiri lê klem op die verhouding tussen armoede, marginalisering, onvoorbereidheid en magteloosheid wat uit ’n historiese konteks vloei (Modiri (2015:233–4, 230) en Modiri (2016:508)).

⁸ Sien o.m. Godfrey (2009:98–101); Smith en Bauling (2013:603).

⁹ Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996.

¹⁰ Heleta (2016:2); Modiri (2016:509).

¹¹ Porteus (2003:18).

¹² Heleta (2016:2); Modiri (2016:518); Botha (2007:203); Mbembe (2016:32).

¹³ Heleta (2016:2). Mnongani (2009:134) argumenteer vir die behoefte aan Afrika-etiese substansie en nie Westerse etiek nie.

¹⁴ Le Grange (2016:2). Porteus (2003:21) argumenteer dat dit die kurrikulum is wat bepaal wat as kennis aanvaar word en wat nie; wat as "normaal" beskou word en wat as "anders" geklassifiseer word.

¹⁵ Moseneke (2002:316); Modiri (2014:6).

¹⁶ Modiri (2014:4–6); Quinot (2012:414); Modiri (2016:512).

¹⁷ Greenbaum (2014:12-16; Mojapelo (2012:101); Godfrey (2009:121).

¹⁸ Greenbaum (2014:10); Van Niekerk (2013:533).

¹⁹ Die klagtes van die praktyk in verband met die graduandi se gebrek aan vaardighede het weer momentum gekry in 2010 na klagtes van die Prokureursorde (SAPA 2010). Dit het gekulmineer in die LLB Summit van 2013 en die Raad op Hoër Onderwys (CHE) se LLB-Kurrikulumprojek (Dicker 2013:15). Problematiese aspekte wat geïdentifiseer is, is soortgelyk aan wat hierin bespreek word: die gebrek aan fokus oor die rol wat die Grondwet behoort te speel in die reg; onvoldoende ontwikkeling van sosiale bewustheid met spesifieke verwysing na die kwesbare lede van die gemeenskap; gebrek aan transformasie; die volgehoue vervreemdingseffek op (veral) benadeelde LLB-studente en -graduandi; en die noodsaaklikheid van generiese vaardighede (Dicker 2013:15–6); Greenbaum 2014:4). Hierdie generiese vaardighede word omskryf in die gesamentlike persverklaring deur SALDA, die Prokureursorde en die Balieraad: kennis van die substantiewe reg; generiese vaardighede (taalvaardighede, geletterdheid, syfervaardighede; navorsingsvaardighede; analitiese vaardighede; en inligtingstegnologievaardighede); etiek; ’n verbinding tot sosiale geregtigheid; die vereistes van die werkplek; en hulpbronne (SALDA e.a.2013).

²⁰ Godfrey (2009:122); Greenbaum (2014:4).

²¹ Modiri (2016:507).

²² Shay (2015:2). Hierdie gebrek om aan te pas word gesien as ’n bydraende faktor tot die gebrek aan sukses van veral swart studente (Greenbaum 2014:21).

²³ Gravette (2018:285).

²⁴ Mgqwashu (2016:1); Gravette (2018:285).

²⁵ Himonga en Diallo (2017:3). Aan die een kant van die spektrum is Modiri (2014) en Henderson (2002), en aan die ander kant Quinot (2012).

²⁶ Quinot (2012:415).

²⁷ Botha (2007:212).

²⁸ Le Grange (2016:5).

²⁹ Modiri (2014:7); Essop (2016:2); Mgqwashu (2016:2); Le Grange (2016:4–5) argumenteer dat dekolonialisering nie neokolonialisme is nie – waar "new elites who were trained by colonialists and take on the role of colonialists in countries, post-independence … [and] thus preserve colonial academic organisations under the guise of academic freedom and autonomy."

³⁰ Heleta (2016:5); Essop (2016:2).

³¹ Essop (2016:2).

³² Himonga en Diallo (2017:3) wys daarop dat daar drie kategorieë inheemse reg is: (i) die gekodifiseerde inheemse reg soos vervat in apartheid-era-wetgewing en uitsprake; (ii) die huidige hibriede kodifisering post-Grondwet in die Wet op die Erkenning van Gebruiklike Huwelike 120 van 1998, wat steeds verwyderd is van die daaglikse lewende inheemse reg; en (iii) die lewende inheemse reg soos daagliks toegepas (Himonga en Diallo 2017:6–7).

³³ Mbembe (2016:35).

³⁴ Smith en Tivaringe (2016:43).

³⁵ Himonga en Diallo (2017:5) met goedkeuring van Price en Ally (2015:23).

³⁶ Mgqwashu (2016:4); Essop (2016:3); Hendricks en Leibowitz (2016:3); Botha (2007:212); Wiredu (2002:54,63); Henderson (2002:5).

³⁷ Smith en Bauling (2013:604).

³⁸ Essop (2016:1); Modiri (2014:18).

³⁹ Mureinik (1994:32); Klare (1998:147); Quinot (2012:417).

⁴⁰ Smith en Tivaringe (2016:41).

⁴¹ Greenbaum (2014:20).

⁴² Kennedy (1990:54).

⁴³ Modiri (2014:8,12); Quinot (2012:415).

⁴⁴ Klare (1998:153–5).

⁴⁵ Prinsloo (2016:165).

⁴⁶ Modiri (2014:1).

⁴⁷ Klare (1998:150).

⁴⁸ S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (CC) parr. 302–4; Klare (1998:157–8); Albertyn en Davis (2010:190); Quinot (2012:420–2); Modiri (2016:508).

⁴⁹ Modiri (2014:2).

⁵⁰ Hendricks en Leibowitz (2002:3–4); Smith (2017:4).

⁵¹ Botha (2007:202); Mbembe (2016:37–8).

⁵² Le Grange (2016:8–10).

⁵³ Smith en Bauling (2013:606).

⁵⁴ Smith en Bauling (2013:607).

⁵⁵ Quinot (2012:432).

⁵⁶ Klare (1998:150).

⁵⁷ Die rol van die Grondwet is omstrede. Veral Modiri argumenteer dat die Grondwet slegs ’n bevestiging is van Westerse liberale grondwetlike beginsels wat ook aangespreek behoort te word (Modiri 2014:10–1; Modiri 2016:514). Sien ook Albertyn en Davis (2010:212–5). Modiri (2015:249, 225) argumenteer ook dat die Grondwet te abstrak is om die werklike probleme in die land aan te spreek en dat daar ’n radikale breuk met die verlede behoort te wees. Aan die ander kant argumenteer Zitzke (2016:371) dat die grondwetlike beginsels in deliktereg-litigasie vooropgestel moet word en dat die howe se blindelingse aanvaarding van die gemenereg soms onvanpas is.

⁵⁸ Langa (2006:354); Albertyn en Davis (2010:215).

⁵⁹ Quinot (2012:414).

⁶⁰ Albertyn en Davis (2010:203–8).

⁶¹ S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH) par. 262; Klare (1998:152); Quinot (2012:94); Albertyn en Davis (2010:199); Smith en Bauling (2013:606).

⁶² Davis en Klare (2010:403); Krüger (2014:243); Himonga (2017: 114–8).

⁶³ Davis en Klare (2010:403). Sien ook die LLD-proefskrif van Zitzke (2016) oor die howe se onsekerheid aangaande die toepassing van die grondwetlike beginsels in die deliktereg.

⁶⁴ Klare (1998:166).

⁶⁵ Modiri (2014:15).

⁶⁶ Smith en Bauling (2013:604).

⁶⁷ Klare (1998:168). Hierdie beginpunt word voorgestel, al is dit vanuit ’n posisie van blankebevoorregting en nie omdat ’n mens dink, soos Biko (1987:89), "[that we are] so immersed … in prejudice that [we] do not believe that blacks can formulate their thoughts without white guidance and trusteeship" nie.

⁶⁸ Modiri (2014:13).

⁶⁹ Modiri (2014:13–4); Smith (2017:4).

⁷⁰ Modiri (2014:3,12); Quinot (2012:413).

⁷¹ Himonga en Diallo (2017:13–5).

⁷² Raad op Hoër Onderwys (2015:28).

⁷³ Die aanhef verwys na die Konstitusionele Hof se uitspraak in Pharmaceutical Manufacturers Association of SA in re Ex parte President of the Republic of South Africa 2000 2 SA 674 (KH) par. 44.

⁷⁴ Raad op Hoër Onderwys (2015:28).

⁷⁵ Ibid.

⁷⁶ Ibid.

⁷⁷ Modiri (2014:8). Godfrey (2009) bespreek in sy profiel van die regsprofessie die twee interpretasies van die professie: die eng interpretasie sluit die privaatsektor se prokureurs en advokate en die openbare sektor se aanklaers, staatsprokureurs en -advokate, landdroste en regters in, terwyl die wyer interpretasie regsadviseurs – van privaat maatskappye, die finansiële sektor en die verskeie staatsdepartemente op nasionale, provinsiale en plaaslike vlakke insluit.

⁷⁸ Smith en Bauling (2013:608).

⁷⁹ Modiri (2014). Modiri (2015) propageer ’n drieledige aanslag: die aanvaarding van Visser se "subversive orientation towards history, practice and the teaching of law"; die aanspreek van grondwet-aanbidding; en die dekolonialisering van die kurrikulum. Hierdie artikel volstaan met die eerste en die derde van die aanslae.

⁸⁰ Godfrey (2009:108).

⁸¹ Modiri (2014:2) argumenteer dat die klem van die LLB tans val op die bemarkbaarheid van studente in die prokureurspraktyk, en sodra hulle begin werk, akklimatiseer hulle tot huidige toestande.

⁸² Smith en Bauling (2013:616). Transformasie is ’n persoonlike uitdaging (Smith en Bauling 2013:603); Modiri (2016:5–6).

⁸³ Smith en Bauling (2013:608).

⁸⁴ Modiri (2014:2).

⁸⁵ Aanhef van Wet 101 van 1997.

⁸⁶ Departement van Opleiding (2008:36).

⁸⁷ Ibid.

⁸⁸ Quinot (2012:432). Volgens Mgqwashu (2016:2–3) is daar vier maniere om ’n kurrikulum te struktureer: (i) as produk om kennis en sekere vaardighede te bekom; (ii) as proses van interaksie tussen dosente, studente en kennis; (iii) as kontekstualisering van bestaande samelewingsprobleme; en (iv) as praksis en gebruik om nie alleen op die individu of die groep te fokus nie, maar om nuwe begrippe en praktyk te skep. Hy argumenteer dat die laaste twee opsies belangrik is en dat dit die verantwoordelikheid van beide wit en swart akademici is.

⁸⁹ Himonga en Diallo (2017:7).

⁹⁰ ’n Opname van die hele LLB-kurrikulum val buite die bestek van die artikel. Die fokus is op die familiereg.

⁹¹ Die vak word as redelik maklik verteerbaar beskou. Die rasionalisering van die besluit om die vak so vroeg in die kurrikulum aan te bied, val egter buite die bestek van die artikel.

⁹² Inligting aanlyn beskikbaar in die regsfakulteite se handboeke.

⁹³ Greenbaum (2014:32).

⁹⁴ Porteus (2003:21).

⁹⁵ Davis en Klare (2010:403).

⁹⁶ Sien in hierdie verband die studentehandboeke van Barratt (red.) (2012); Heaton en Kruger (2015); Robinson e.a. (2016); Skelton en Carnelley (reds.) (2010).

⁹⁷ Wet 25 van 1961.

⁹⁸ Wet 120 van 1998.

⁹⁹ Wet 17 van 2006.

¹⁰⁰ Himonga en Diallo (2017:8).

¹⁰¹ Die doseer van inheemse reg is problematies, aangesien die inhoud van ’n plooibare aard is wat gedurig verander om aan te pas by omstandighede en van plek tot plek verskil. Hiermee saam is die impak van die grondwetlike waardes, norme en beginsels ook problematies. Sien Himonga en Diallo (2017:10) vir ’n lys van potensiële probleme in hierdie verband.

¹⁰² Himonga en Diallo (2017:9).

¹⁰³ Himonga en Diallo (2017:11).

¹⁰⁴ Vir ’n bespreking van die rol van akademici, sien Madlingozi (2006:15); Kok (2006:30). Hierdie debat word vir die huidige buite rekening gelaat.

¹⁰⁵ Hier word veral gedink aan die Konvensie vir die Regte van Kinders, die Afrika-Konvensie vir die Regte van Vroue en Kinders en die Den Haagse Konvensies oor internasionale aanneming en ontvoering.

¹⁰⁶ Smith en Bauling (2013:610–4).

¹⁰⁷ Gemeenskapsdiens deur studente vir werklike kliënte is nie op hierdie vlak noodwendig wenslik nie.

¹⁰⁸ Albertyn en Davis (2010:203).

¹⁰⁹ Quinot (2012:415–6, 419).

¹¹⁰ Smith en Bauling (2013:605).

¹¹¹ Quinot (2012:418).

¹¹² Hierdie voorstelle word hoofsaaklik uit die perspektief van die outeurs gemaak en moet nie gesien word as voorskrifte nie, maar eerder as ’n voorgestelde padkaart.

¹¹³ Bauling (2017:3); Campbell (2014:32); Quinot en Greenbaum (2015:33).

¹¹⁴ Dit is hier belangrik om daarop te let dat Albertus Rusius reeds in 1659 aangedui het dat die skole regstudente nie voorberei vir hul regstudie nie en dat die studente boonop studeer net om ’n kwalifikasie te ontvang en nie noodwendig opvoeding nie (Hewett 2010:199–22).

¹¹⁵ Quinot en Greenbaum (2015:33).

¹¹⁶ Campbell (2014:32).

¹¹⁷ Ibid.

¹¹⁸ Ibid; Quinot en Greenbaum (2015:33).

¹¹⁹ Bauling (2017:3).

¹²⁰ Basler (2017).

¹²¹ Jones en Martin (2007:886).

¹²² Ibid.

¹²³ Jones en Martin (2007:888). Die datums en tydperke wat hier onder verskaf word, is skattings en verskil in ’n meerdere of mindere mate van bron tot bron.

¹²⁴ Jones en Martin (2007:888).

¹²⁵ Ibid.

¹²⁶ Autry en Berge (2011:461–2). Die term digitale immigrant is uit die oorspronklike Engels digital immigrant vertaal en word gebruik om aan te dui dat die betrokke persoon nie vanaf ’n jong ouderdom met tegnologie gekonfronteer was nie en die vaardighede later moes aanleer. Gegewe die huidige globale konteks is dit belangrik om in gedagte te hou dat hierdie term algemeen aanvaar word om die verhouding tussen die generasies (soos hier bo uiteengesit) te bespreek en dat daar nie verdere betekenis ingelees moet word nie.

¹²⁷ Autry en Berge (2011:462–3).

¹²⁸ Autry en Berge (2011:461).

¹²⁹ Jones en Martin (2007:888).

¹³⁰ Ibid.

¹³¹ Ibid.

¹³² Generasies Y en Z.

¹³³ Die term digitale boorling is uit die oorspronklike Engels digital native vertaal en word gebruik om aan te dui dat die betrokke persoon vanaf ’n jong ouderdom met tegnologie gekonfronteer was en dat die gebruik daarvan vir hom of haar natuurlik is. Gegewe die huidige globale konteks, is dit belangrik om in gedagte te hou dat hierdie term gebruik word omdat dit as algemeen aanvaar word om die verhouding tussen die generasies (soos hier bo uiteengesit) te bespreek en dat geen verdere betekenis hier ingelees moet word nie.

¹³⁴ Autry en Berge (2011:460–4).

¹³⁵ Autry en Berge (2011:461).

¹³⁶ Jones en Martin (2007:888).

¹³⁷ Ibid.

¹³⁸ Autry en Berge (2011:460–4); Jones en Martin (2007:888–9).

¹³⁹ Autry en Berge (2011:461–3).

¹⁴⁰ Autry en Berge (2011:462).

¹⁴¹ Autry en Berge (2011:463).

¹⁴² Autry en Berge (2011:465).

¹⁴³ Ibid.

¹⁴⁴ Vertaling van collaborative.

¹⁴⁵ Vertaling van constant feedback and validation.

¹⁴⁶ Vertaling van positive reinforcement.

¹⁴⁷ Bayne en Ross (2007:1).

¹⁴⁸ Bayne en Ross (2007:1, 3).

¹⁴⁹ Bayne en Ross (2007:1).

¹⁵⁰ Bayne en Ross (2007:3).

¹⁵¹ Statistiek Suid-Afrika (2017).

¹⁵² Rotherham en Willingham (2010:17).

¹⁵³ Ibid.

¹⁵⁴ Ibid; Voogt en Pareja Roblin (2010:1).

¹⁵⁵ Voogt en Pareja Roblin (2010:1–2).

¹⁵⁶ Hierdie lys is daardie vaardighede wat vir huidige doeleindes uitgesonder is, maar ’n volledige lys is beskikbaar by Voogt en Pareja Roblin (2010).

¹⁵⁷ Voogt en Pareja Roblin (2010:15).

¹⁵⁸ Ibid.

¹⁵⁹ Ibid.

¹⁶⁰ Ibid.

¹⁶¹ Voogt en Pareja Roblin (2010:15–6).

¹⁶² Voogt en Pareja Roblin (2010:15).

¹⁶³ Voogt en Pareja Roblin (2010:16).

¹⁶⁴ Ibid.

¹⁶⁵ Ibid.

¹⁶⁶ Ibid.

¹⁶⁷ Blumenfeld e.a. (1991:369–98).

¹⁶⁸ Autry en Berge (2011:465).

¹⁶⁹ Blumenfeld e.a. (1991:371).

¹⁷⁰ Ibid.

¹⁷¹ Blumenfeld e.a. (1991:374).

¹⁷² Blumenfeld e.a. (1991:373).

¹⁷³ Ibid.

¹⁷⁴ Pickett (2010:165).

¹⁷⁵ Dit is logies dat hierdie projek eers aan individuele universiteite getoets kan word en dan later uitgebrei word.

¹⁷⁶ Altmayer (2013:18).

¹⁷⁷ Autry en Berge (2011:465).

¹⁷⁸ Die meeste universiteite het aanlyn stelsels (LMS – Learner Management Systems) wat elektroniese interaksie bevorder, soos Moodle en BlackBoard, of platforms in die Sakai-omgewing, soos eFundi of MyUnisa.

¹⁷⁹ Modiri (2014:10); Quinot (2012:417); Modiri (2015:259); Modiri (2016:510–1).

¹⁸⁰ Quinot (2012:421).

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Dekolonialisering van die Suid-Afrikaanse familiereg in die lig van transformasiegerigte konstitusionalisme: ’n praktiese benadering vir generasie Z appeared first on LitNet.

Abstract

Labour brokers: Single employer, two contracts and many unanswered questions

In Assign Services the Constitutional Court had to decide whether section 198A(3)(b) of the Labour Relations Act 66 of 1995 (LRA), which deems the client to be the employer of low-paid workers after three months, establishes either a sole employer or a dual employer relationship. The Labour Court supported the dual employer approach. However, the Constitutional Court brought certainty and determined that the sole employer interpretation should be adopted.

Dlodlo AJ, for the majority, held that this interpretation was to be preferred as it is in line with the objectives of the LRA and the constitutional right to fair labour practices. Despite the legal certainty that the decision brings, it is submitted that the LRA could have been better formulated, as many questions remain unanswered. Section 198A of the LRA applies only in respect of this Act. It does not apply to the provisions of the Basic Conditions of Employment Act 75 of 1997 and the Employment Equity Act 55 of 1998. The drafters of the LRA are criticised for not adopting clear language when giving expression to the goals of the 2014 amendments to the LRA. It remains uncertain how dispute resolution bodies should deal with issues such as the transfer of accrued leave and severance pay. Are such entitlements transferred from the labour broker to the client? This discussion offers suggestions regarding how policy makers could have improved the formulation of the LRA.

Keywords: agency worker; dual employers; deemed; labour broker; labour law; Labour Relations Act; right to fair labour practices; sole employer; temporary employment services

Trefwoorde: agentskapswerker; arbeidsmakelaar; arbeidsreg; dubbelwerkgewers; enkelwerkgewer; geag; reg op billike arbeidspraktyke; tydelike werkverskaffingsdiens; Wet op Arbeidsverhoudinge

1. Inleiding

Arbeidsmakelaars maak ’n bestaan deur voornemende werknemers te werf, hulle te betaal en by kliënte te plaas (sien art. 198(1) van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 (WAV)). Daar is drie rolspelers en dikwels, maar nie altyd nie, twee kontrakte. Die eerste is ’n ooreenkoms tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker. Die tweede kontrak kom tussen die arbeidsmakelaar en die kliënt tot stand. Eersgenoemde ooreenkoms word soms ’n dienskontrak genoem, terwyl dit in wese nie een is nie (LAD Brokers (Pty) Ltd v Mandla 2001 22 ILJ 1813 (AAH) parr. 25–9). Die agentskapswerker werk by die kliënt se werkplek, en uit die aard van die saak oefen die kliënt gesag en kontrole uit ten opsigte van hoe die dienste gelewer word. Die kontrak tussen die arbeidsmakelaar en die kliënt reguleer onder andere die vergoeding wat die kliënt aan die arbeidsmakelaar oorbetaal vir die werwing en plasing van werkers (Van Eck 2010:107–9).

Ten einde sekerheid te bewerkstellig, bepaal artikel 198(2) van die WAV dat arbeidsmakelaars (temporary employment services, of TES) die werkgewers van agentskapswerkers is. Soos vermeld, druis dit egter teen intuïsie in, aangesien die agentskapswerker by die kliënt se perseel, en onder sy of haar toesig, diens lewer. Hierdie artikel se bepaling van wie die werkgewer is, asook die beginsels wat daarop volg, geld nie ten opsigte van persone wat as onafhanklike kontrakteurs geplaas word nie (art. 198(3)).

In teenstelling met artikel 198(2) van die WAV word die kliënt ingevolge artikel 198A(3)(c) na afloop van drie maande se plasing geag die werkgewer van laagbesoldigde agentskapswerkers te word. Weens die artikel se swak bewoording het ’n heftige debat oor die uitleg daarvan ontstaan. Word die kliënt na drie maande die enkelwerkgewer van die agentskapswerker en val die middelman-arbeidsmakelaar weg uit die driehoeksverhouding? Of word daar ’n dubbelwerkgewerverhouding geskep wat tot gevolg het dat beide die arbeidsmakelaar en die kliënt werkgewerstatus behou? (Sien Botes 2014:111 e.v.; Aletter en Van Eck 2016:285 e.v.; Benjamin 2016:35 e.v.).

Die Konstitusionele Hof het onlangs in Assign Services (KH) hieroor uitsluitsel gegee. Regsekerheid oor hierdie kwessie is broodnodig. Die eindresultaat dui egter op die onbeholpe wyse waarop die wet bewoord is en sommige vrae bly onbeantwoord. Hierdie bydrae ontleed die uitspraak teen die agtergrond van die voorafgaande uitsprake van die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA), die Arbeidshof en die Arbeidsappèlhof. Die bespreking het ten doel om die swakhede van die WAV uit te wys en om die vraagstukke wat beleidmakers ten opsigte van kwesbare agentskapswerkers versuim het om aan te spreek, te belig.

2. Agtergrond en tersaaklike wetsbepalings

Waarom is dit nodig is om arbeidsmakelary te reguleer?

Die antwoord is dat die driehoeksverhoudings onsekerhede skep (Benjamin 2016:28). Agentskapswerkers is onseker oor wie die ware werkgewer is en welke party in die geval van onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke aangespreek moet word. Arbeidsmakelary laat ook ruimte vir kliënte om hul werkgewersverpligtinge te omseil. Hul kontrakteer in wese van hul aanspreeklikhede aan die arbeidsmakelaar uit (Van Eck 2012:29 e.v.). Agentskapswerkers geniet baie dikwels ook minder gunstige diensvoorwaardes as diegene wat direk deur die kliënt in diens geneem word (Benjamin 2016:28 e.v.). Hulle ontvang byvoorbeeld nie in alle gevalle pensioen- en medieseskemavoordele nie. Daarom het vakbonde arbeidsmakelary al met slawerny vergelyk en beweer dat arbeidsmakelaars wins maak deur handel te dryf met ander se dienste (Aletter en Van Eck 2016:285–9).

Die mees onlangse wysigings aan die WAV het ingrypende bykomende beskerming aan sekere kategorieë agentskapswerkers verleen (Wysigingswet op Arbeidsverhoudinge 6 van 2014; Botes 2014:111 e.v.). Ten einde die uitspraak in Assign Services KH in die regte konteks te verstaan, moet daar op die volgende kernbepalings gelet word:

Eerstens: In teenstelling met artikel 198(1)–(2), wat op alle agentskapswerkers van toepassing is, dek artikel 198A net tydelike agentskapswerkers wat minder as die huidige perkbedrag van R205 433,30 per jaar verdien (art. 198A(2)).

Tweedens is die beskermingsmaatreëls effektief net indien die agentskapswerker nie meer ’n tydelike diens verrig nie. ’n Tydelike diens behels

(a) dat die agentskapswerker vir ’n tydperk van hoogstens drie maande by die kliënt dienste lewer (art. 198A(1)(a)); of

(b) dat die agentskapswerker as plaasvervanger vir ’n werknemer van ’n kliënt instaan wat tydelik afwesig is (art. 198A(1)(b)); of

(c) dat die tipe werk onder ’n kategorie van arbeid val wat in ’n bedingingsraadooreenkoms (of ’n sektorale vasstelling of ministeriële vasstelling) omskryf is as werk wat tydelik van aard is (art. 198A(1)(b)).

Derdens: Indien ’n agentskapswerker soos hier bo omskryf ’n tydelike diens verrig, is die arbeidsmakelaar ingevolge artikel 198(2) die werkgewer van die werknemer. Indien die agentskapswerker egter nie meer tydelike diens lewer nie, deur byvoorbeeld vir langer as drie maande by die kliënt te werk, word die kliënt vir doeleindes van die WAV statutêr geag die werkgewer van die werknemer te word (art. 198A(3)(a)–(b)). Daar kan tereg gevra word waarom die artikel nie soos in geval van artikel 198(2) bloot bepaal dat die agentskapswerker wel die werknemer van die kliënt is nie. Dit is ook onduidelik waarom die wet ook swyg oor die voortbestaan van die ooreenkoms na afloop van die termyn van die ooreenkoms tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker. Die WAV bepaal bloot dat die kliënt daarna vir doeleindes van die WAV as werkgewer geag word.

Vierdens: Na afloop van die aanvanklike drie maande mag die werknemer nie, in die geheel beskou, minder gunstige diensvoorwaardes ontvang as ander selfgeplaaste werknemers van die kliënt wat soortgelyke werk verrig nie (art. 198A(5)) en word die werknemer geag tot aftrede in diens van die kliënt te wees (weens die werking van art. 198A(1)(b)(ii) en 198B). Dit is belangrike beskermingsmaatreëls vir hierdie kategorie werknemers en voorkom uitbuiting van laagbesoldigde werknemers (Aletter 2016:133 e.v.). Dit voorkom ook dat twee klasse werknemers by werkplekke geskep word, naamlik een met goeie diensvoordele en ’n ondergeskikte klas met minderwaardige diensvoordele.

Vyfdens is daar twee artikels wat mede-aanspreeklikheid reël en wat ’n rol in die enkel- of dubbelwerkgewersdebat gespeel het: (a) Artikel 198(4) bepaal dat ten opsigte van alle kategorieë arbeidsmakelaars, die arbeidsmakelaar en die kliënt gesamentlik en afsonderlik aanspreeklik is vir ’n geslote lys oortredings, naamlik oortreding van kollektiewe ooreenkomste by bedingingsrade gesluit; bindende arbitrasietoekennings oor diensvoorwaardes; die Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997 (WBDV); en sektorale vasstellings ingevolge die WBDV. Dit is opmerklik, en ’n vreemde verskynsel, dat hierdie mede-aanspreeklikheid geensins na onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke verwys nie (art. 186). Hierdie is belangrike aangeleenthede wat uitsluitlik deur die WAV, en nie deur die gemenereg, die WBDV of die Wet op Billike Diensgeleenthede 55 van 1998 (Employment Equity Act (EEA)) nie, gereguleer word.

(b) Die tweede bepaling, artikel 198(4B), skryf voor dat indien artikel 198(4) van toepassing is, of indien ’n kliënt ingevolge artikel 198(A)(3)(b) geag word die werkgewer te wees, die werknemer mag kies om regstappe teen óf die kliënt óf die arbeidsmakelaar, of teen albei, in te stel. Artikel 198(4A)(c)bepaal verder dat enige bevel of toekenning teen die kliënt of die arbeidsmakelaar ook teen die ander ingestel mag word.

Soos later bespreek sal word, is hierdie twee artikels die bron van moeilike vrae. Hoe is dit byvoorbeeld moontlik om die enkelwerkgewer-uitleg te ondersteun indien die arbeidsmakelaar en die kliënt steeds gesamentlik en/of afsonderlik verantwoordelik is? Verder het artikel 198(4B) tot gevolg dat beide partye ook vir onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke verantwoordelik word, of is dit net van toepassing op die geslote lys gevalle soos in artikel 198(4) vermeld?

Laastens stel artikel 198A(3) dit onomwonde dat die geagte bepalings slegs ten opsigte van “this Act” geld. Dit krap sake deurmekaar, aangesien die kliënt nie ook ingevolge ander arbeidswetgewing, soos die WBDV en die EEA, as werkgewer geag word nie. (Sien egter Le Roux 2018:10, waar hy daarop wys dat ingevolge art. 82(3) van die WBDV kliënte gesamentlik en afsonderlik vir die dade van arbeidsmakelaars aanspreeklik gehou kan word.)

3. Die feite en vorige uitsprake

Die debat het ontstaan in ’n toetssaak voor die KVBA. In Assign Services (Pty) Ltd and Krost Shelving & Racking Pty Ltd 2015 36 ILJ 2408 (KVBA) (Assign Services KVBA) het die National Union of Metalworkers of South Africa (Numsa) en ’n arbeidsmakelaar, Assign Services, finaliteit oor die betekenis van die begrip geag verlang. Die vraag het ontstaan of die arbeidsmakelaar na die tydperk saam met die kliënt as werkgewer voortbestaan (die dubbelwerkgewer-uitleg) en of die kliënt die enigste werkgewer is (die enkelwerkgewer-uitleg).

Assign Services het betoog dat daar twee redes is waarom die dubbelwerkgewer- benadering voorkeur moet geniet. Eerstens bevat artikel 189A(3) geen voorskrifte wat bepaal dat die gemeenregtelike kontrak tussen ’n agentskapswerker en die arbeidsmakelaar beëindig word nie (Assign Services KVBA par. 4.4). Tweedens stel artikel 198(4A) dit onomwonde dat arbeidsmakelaars en kliënte gesamentlik of afsonderlik aanspreeklik is vir oortredings ingevolge die WAV en die WBDV. Derhalwe redeneer Assign Services dat sodanige aanspreeklikheid moontlik is slegs waar daar wel ’n dubbelwerkgewer-verhouding bestaan (Assign Services KVBA par. 4.5).

Daarteenoor het Numsa geredeneer dat daar dikwels ’n losse vertolking aan geag geheg word wat dit dieselfde as die woord is laat beteken. Derhalwe argumenteer Numsa dat die woord geag ’n regsfiksie skep wat tot gevolg het dat die kliënt die enigste werkgewer van die agentskapswerker word (Assign Services KVBA par. 4.2).

Die KVBA beslis heeltemal tereg dat die korrekte vertolking die een behoort te wees wat die mees omvattende beskerming aan kwesbare werknemers sal verleen (Assign Services KVBA par. 5.8). Volgens die KVBA is hierdie benadering in ooreenstemming met die doelwitte van die Memorandum of Objects on the Labour Relations Amendment Bill, 2012, wat vermeld het dat agentskapswerkers se grondwetlike regte beskerm moet word (bv. die reg op billike arbeidspraktyke ingevolge art. 23(1) van die Grondwet). Die beleidsdokument het ook gemeld dat die wysigings beoog om indiensneming van agentskapswerkers te beperk tot “situations of genuine and relevant ‘temporary work”’ (Assign Services KVBA par. 5.8).

Derhalwe beslis die KVBA dat die woord geag sodanig uitgelê moet word dat die kliënt vir doeleindes van die WAV na drie maande die enigste werkgewer van laagbesoldigde agentskapswerkers word (Assign Services KVBA par. 6.1). Die situasie is met dié van ’n aangenome kind vergelyk. Die KVBA bevind dat in die geval van “‘adoption’ a legal fiction is also created, in that for purposes of the law, the adoptive parent is regarded as the [only] parent of the adopted child” (Assign Services KVBA par. 5.12). Die KVBA beslis verder dat artikel 198(4A) geensins aandui dat dit gesamentlike of afsonderlike werkgewersaanspreeklikheid ingevolge artikel 198A(3)(b)(i) skep nie. Dit dui slegs aan dat beide partye aangespreek kan word ten opsigte van artikel 198(4) se geslote lys, wat duidelik nie onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke insluit nie (Assign Services KVBA par. 5.15–6).

In ’n teleurstellende wending het die KVBA egter geen bevindings gemaak oor die voortbestaan van die kontraktuele verhouding tussen die arbeidsmakelaar en die werknemer nie. Verloor hierdie gemeenregtelike ooreenkoms na drie maande bindende krag? Wat gebeur met aangeleenthede soos opgehoopte verlof, dienstydperke en voorsorgfondsvoordele? Die KVBA oorweeg ook nie gevalle waar die arbeidsmakelaar ’n sterk en volhoubare onderneming is, terwyl die kliënt dalk op die randjie van bankrotskap mag staan nie. Sou dit dan steeds tot voordeel van werknemers strek om al hul eiers in een mandjie by die kliënt te plaas?

In Assign Services (Pty) Ltd v Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration 2015 36 ILJ 2853 (AH) (Assign Services AH) het die Arbeidshof kritiek uitgespreek teen die kategorisering van argumente onder die enkel- en dubbelwerkgewer-uitleg. Brassey WnR beslis dat die belangrikste vraag is of die arbeidsmakelaar na drie maande steeds ’n verhouding met die werknemers het, en indien wel, of die verhouding steeds ’n werkgewer-werknemer-verhouding is. Vergoed die arbeidsmakelaar byvoorbeeld steeds na afloop van die tydperk die agentskapswerker of word hierdie verpligting aan die kliënt oorgedra?

In Assign Services AH (par. 12) word verduidelik dat:

There seems no reason … why the TES should be relieved of its statutory rights and obligations towards the worker because the client has acquired a parallel set of such rights and obligations. The worker, in contracting with the TES, became entitled to the statutory protections that automatically resulted from his or her engagement and there seem to be no public policy considerations … why he or she should be expected to sacrifice them on the fact that the TES has found a placement with a client.

Brassey WnR baseer sy uitspraak deels op die feit dat die regsverteenwoordigers vir beide partye dit eens was dat artikel 198A(3)(b)(i) geen invloed op die regsgeldigheid en voortbestaan van die kontraktuele verhouding tussen die arbeidsmakelaar en die werknemer het nie. Desnieteenstaande het die Arbeidshof die KVBA se beslissing tersyde gestel bloot omdat daar geen feitelike geskil voor die hof was nie. Daar was dus steeds onsekerheid oor die korrekte uitleg van die woord geag in die konteks van die WAV.

Benjamin (2016:35 e.v.) kritiseer Assign Services AH tereg. Hy voer eerstens aan dat ’n enkele werkgewer geïdentifiseer moet word ten einde onsekerheid oor aspekte van beheer en kontrole oor werknemers uit die weg te ruim. Tweedens: Alhoewel die kliënt as die enigste werkgewer van die agentskapswerknemer geag word, sal laasgenoemde steeds ingevolge artikel 189(4A)(a) geregtig wees om regsgedinge teen óf die arbeidsmakelaar óf die kliënt, of teen beide in te stel (Benjamin 2016:40–1; Aletter 2016:155 e.v.). Derdens moet daar nie uit die oog verloor word dat artikel 198(2) ’n regsfiksie skep nie. Die werknemer werk onder die kliënt se gesag en kontrole by sy of haar werkplek en artikel 198A(3)(b)(i) bepaal dat ongeag die aard van die ooreenkoms met die arbeidsmakelaar, die kliënt na drie maande die werkgewer is. (Sien ook LAD Brokers parr. 25–9waar beslis is dat die kliënt gemeenregtelik eintlik die werkgewer is.)

Daar kan met die meeste van Benjamin se standpunte saamgestem word. Daar is beslis ’n goeie saak voor uit te maak dat werknemers duidelikheid behoort te hê oor wie die werkgewer is. Artikel 198(1)–(2) doen dit in die eerste instansie en artikel 198(A)(3) doen dit later. Dit is egter betreurenswaardig dat eersgenoemde artikel dit ondubbelsinnig stel, terwyl die tweede een met die woord geag twyfel saai. Dit is ook korrek dat die invoeging van artikel 189(4A)(a) nie so uitgelê behoort te word dat dit dubbelwerkgewers tot gevolg het nie. Dit bepaal bloot dat beide partye voor die KVBA of Arbeidshof gedaag kan word ongeag of een van die partye die werkgewer is en die ander nie. Daar kan ook met Benjamin saamgestem word dat in so verre die kliënt na die tydperk die enigste werkgewer is, dit nie die voorbestaan van die verhouding tussen die arbeidsmakelaar en die kliënt beëindig nie. Solank die arbeidsmakelaar die werknemers vergoed, is eersgenoemde steeds ingevolge artikel 198(1) ’n arbeidsmakelaar en sal sodanige party gesamentlik of afsonderlik teenoor agentskapswerkers aanspreeklik wees.

Benjamin se argumente los egter steeds nie die probleem op waar die arbeidsmakelaar en die agentskapswerknemer aanvanklik ’n volwaardige gemeenregtelike dienskontrak gesluit het nie. Word die aard van die kontrak verander om nie meer ingevolge die WAV as ’n dienskontrak beskou te word nie, maar bly die res van die regte en verpligtinge voortbestaan? Die onderliggende rede vir Benjamin se standpunt is hoofsaaklik om duidelikheid te skep oor wie op grond van onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke aangespreek kan word. Slegs werkgewers kan in verband hiermee voor die KVBA en die Arbeidshof gedaag word. Benjamin (2016:32–3) kritiseer nie die huidige bestel nie en meld bloot dat die Wysigingswet op Arbeidsverhoudinge 6 van 2014 ’n kompromis daargestel het.

In teenstelling met Brassey WnR se uitspraak het die Arbeidsappèlhof in NUMSA v Assign Services 2017 38 ILJ 1978 (AAH) (Assign Services AAH) geen probleem ondervind om die debat oor die enkel- of dubbelwerkgewer-benaderings te ontleed nie. Tlaletsi ARP ondersteun heeltemal tereg die enkelwerkgewer- benadering en beslis dat “[the] dual employment approach … is not consonant with the context of section 198A and [its] purpose” (Assign Services AAH par. 40). Die hof beklemtoon die feit dat die geplaaste werknemers na die driemaande-tydperk “become employed by the client for an indefinite period and on the same terms and conditions” as die kliënt se werknemers wat soortgelyke werk verrig (ibid.). Die hof impliseer verder dat alhoewel die WAV nie vir die oordrag van regte van die arbeidsmakelaar na die kliënt voorsiening maak nie, soos in die geval van oordragte van besighede as lopende ondernemings (art. 197 van die WAV), so iets wel meer duidelikheid sou geskep het (Assign Services AAH par. 43).

Tlaletsi ARP beslis dat indien arbeidsmakelaars die agentskapswerkers steeds na afloop van die tydperk vergoed, hulle steeds deur laasgenoemde ingevolge die bepalings van die kontrak aanspreeklik gehou kan word. Alhoewel die arbeidsmakelaar vir doeleindes van die WAV nie meer die werkgewer is nie, bly die kontak voortbestaan (Assign Services AAH par. 44). Die KVBA se vergelyking met aanneming word egter verwerp deur die hof, omdat artikel 242 van die Kinderwet 38 van 2005 uitdruklik alle parallelle-ouerskapverpligtinge beëindig, en dit is nie wat hier gebeur nie (Assign Services AAH par. 47). Ten slotte beslis die hof dat alhoewel die oorspronklike kontrak tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker steeds kan voorbestaan, die WAV vir doeleindes van hierdie wet ’n enkele statutêre werkgewer skep, naamlik die kliënt (Assign Services AAH par. 47).

Alhoewel die Arbeidsappèlhof heeltemal korrek bevind dat die doel van die wysigings was dat daar net een werkgewer-werknemer-verhouding moet voortbestaan, belig die uitspraak etlike probleme met die bewoording van die WAV soos dit nou daar uitsien. Eerstens: Wat sou die inhoud van die statutêre kontrak wees indien die kliënt geen werknemers het wat soortgelyke werk tot hul aftrede verrig nie? Sou dit nie dan tog beter wees om te praat van die oordrag van die bepalings van die aanvanklike kontrak met die arbeidsmakelaar nie? Tweedens: Waarom is die hof nie bereid om te aanvaar dat ’n soortgelyke situasie geld as in die geval van aanneming, waar die biologiese ouers van die toneel verdwyn nie? Is die antwoord moontlik dat daar tóg twee kontraktuele partye bly bestaan – die arbeidsmakelaar ingevolge ’n gemeenregtelike dienskontrak (al is dit net in naam) en die statutêre werkgewer?

4. Uitspraak van die Konstitusionele Hof

Ten einde onsekerhede rondom die woord geag op te los, volg Assign Services KH ’n benadering soortgelyk aan dié van die Arbeidsappèlhof wat sterk op die enkelwerkgewer-uitleg steun. Dlodlo WnR beslis teen die agtergrond van die doelstellings van die wetswysigings namens die meerderheid dat so ’n benadering die beste beskerming aan agentskapswerknemers sal bied. Die hof lê die wetsbepalings soos volg uit:

Eerstens: Artikel 198(1)–(2) dek die algemene beginsels wat ten opsigte van alle arbeidsmakelaars geld. Dit skep ’n statutêre diensverhouding tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker ten spyte daarvan dat die agentskapswerkers soos ’n werknemer by die kliënt werk. Tweedens: Artikel 198A reguleer die toepassing van artikel 198(1)–(2) op ’n spesifieke groep kwesbare werknemers, naamlik dié wat onder die perkbedrag verdien. Derdens: Ingevolge artikel 198A(3)(a) word kwesbare werknemers wat tydelike diens verskaf, volgens artikel 198(1)−(2) gedurende dié tydperk as werknemers van die arbeidsmakelaar beskou. Vierdens: Artikel 198A(3)(a) bepaal dat indien agentskapswerkers nie meer tydelike dienste lewer nie, hulle as werknemers van die kliënt geag word. Vyfdens: Wanneer agentskapswerkers nie meer tydelike dienste lewer nie, vervang artikel 198A(3)(a) se werking dié van artikel 198(1)–(2) en word die kliënt as die agentskapswerker se uitsluitlike werkgewer geag (Assign Services KH par. 83). Die hof bevestig dat “[i]nterpreting this section to mean that the client becomes ‘one of the employers’ strains the language used” (Assign Services KH par. 54).

Die hof worstel ook met die onsekerheid oor die regstatus van die gemeenregtelike kontrak tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker na afloop van die driemaande-tydperk (Assign Services KH par. 71). Die hof is gevra wat die situasie sou wees indien die oorspronklike ooreenkoms beter voordele aan die werknemer sou verskaf en wat van opgehoopte voordele ingevolge die eerste kontrak word (Assign Services KH par. 72). Daar is immers nou ’n nuwe statutêre diensverhouding tussen die agentskapswerker en die kliënt en die vraag is of die oorspronklike ooreenkoms verval. Hiermee saam word daar namens Assign Services geargumenteer dat die dubbelwerkgewer-standpunt beter beskerming aan agentskapswerkers sou verskaf.

Die hof verwerp heeltemal tereg hierdie argumente. Dlodlo WnR bevestig dat daar binne die driehoekige verhouding aanvanklik ’n onnatuurlike statutêre werkgewer-werknemer- verhouding tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker geskep word. Soos voorheen deur die Arbeidsappèlhof bevestig, beskou die gemenereg van meet af nie eintlik die arbeidsmakelaar as ’n werkgewer nie (LAD Brokers parr. 25–9). Hierdie tussenganger se rol is meestal om werknemers te werf en te betaal, terwyl die kliënt die een is wat by sy of haar werkplek toesig hou en kontrole oor die werker se operasionele funksies uitoefen. Die WAV skep ’n statutêre fiksie wat na drie maande deur artikel 198A(3)(b) beëindig word. Daarna verskuif die statutêre werkgewersverantwoordelikhede van die arbeidsmakelaar na die kliënt. Anders gestel, die kliënt word dan vir doeleindes van die WAV as die enigste werkgewer van die geplaaste werknemer geag. Solank die arbeidsmakelaar voortgaan om die werknemer te vergoed, bly die ooreenkoms tussen hulle bindend in die driehoekige verhouding. Die agentskapswerker het steeds die reg om ingevolge artikel 198(A4) óf die arbeidsmakelaar óf die kliënt (of albei) vir ooreengekome en statutêre verpligtinge aan te spreek. Vir doeleindes van onbillike ontslag asook onbillike arbeidspraktyke is die kliënt egter die enigste party wat ingevolge die WAV aangespreek kan word.

5. Ontleding en kommentaar

’n Ontleding van Assign Services KH bring die volgende aspekte na vore: Eerstens het die Konstitusionele Hof ongetwyfeld tot die korrekte slotsom gekom dat dit die huidige bedoeling van die WAV is dat die kliënt, vir doeleindes van die WAV, na drie maande die enigste werkgewer is. Dit het tot gevolg dat ’n laagbesoldigde agentskapswerker net die kliënt in die geval van onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke mag aanspreek.

Tweedens is dit te betwyfel of die howe se swaar steun op die kategorisering van die probleem onder die enkel- en dubbelwerkgewer-benadering gehelp het om van die ander onsekerhede uit die weg te ruim. Die hof benadruk die feit dat in gevalle waar ’n arbeidsmakelaar voortgaan om agentskapswerkers te betaal, die regte en verpligtinge ingevolge daardie kontrak afdwingbaar bly. Die klem op die enkelwerkgewer-benadering skep egter verwarring deur te impliseer dat die aanvanklike kontrak nie meer bestaan nie. Dit is nie die geval nie, aangesien die aanvanklike gemeenregtelike kontrak steeds geldig is en agentskapswerkers steeds daarop geregtig is om arbeidsmakelaars ingevolge die bepalings van die gemenereg, die WBDV en die EEA aan te spreek. Dit blyk hieruit dat daar klaarblyklik steeds twee verhoudings bestaan: een vir doeleindes van die WAV en die ander ingevolge die gemenereg en ander arbeidswetgewing.

Derdens het die wetgewer klaaglik misluk om uit die staanspoor regsekerheid te skep. Dit sou sekerlik onduidelikhede uit die weg geruim het indien die WAV bloot gewysig is om te bepaal dat die kliënt na drie maande die enigste werkgewer van laagbesoldigde agentskapswerkers is. Die WAV moes ook gewysig gewees het om te bepaal dat die kliënt na drie maande ten opsigte van alle arbeidswetgewing die enigste werkgewer word. Dit sou onsekerhede ten opsigte van die toepassingsgebied van die WBDV en die EEA uit die weg ruim. Alhoewel dit waar is dat artikel 82(3) van die WBDV bepaal dat die kliënt gesamentlike aanspreeklikheid ten opsigte van die arbeidsmakelaar opdoen, geld dit nie ook andersom nie. Anders gestel, die arbeidsmakelaar kan nie gesamentlik aanspreeklik gehou word vir die verpligtinge van die kliënt na afloop van die driemaande-tydperk nie. (Sien ook Le Roux 2018:10–2.)

Vierdens los Assign Services KH se uitleg steeds nie die probleem op in gevalle waar ’n kliënt geen werknemers het wat soortgelyke werk as die geplaaste agentskapswerkers verrig nie. Met wie sal die agentskapswerkers dan vergelyk word om die inhoud van hul statutêre diensverhouding te bepaal? Die wetgewer moes oorweeg het om eerder te bepaal dat in gevalle waar daar ’n dienskontrak tussen die arbeidsmakelaar en die agentskapswerker gesluit is, dit net soos in artikel 197 van die WAV na die kliënt oorgedra word. Dit sou tot gevolg hê dat opgehoopte voordele en ander eise ingevolge die oorspronklike ooreenkoms oorgedra word. Daar moes bygevoeg gewees het dat hierdie kontrakte oorgedra word onderhewig daaraan dat sodanige agentskapswerkers nie minder gunstige voorwaardes mag ontvang as werknemers wat voorheen deur die kliënt self aangestel is en wat soortgelyke werk verrig nie.

Ten slotte word dit verwelkom dat laagbesoldigde agentskapswerkers nou meer duidelikheid het oor wie na drie maande vir onbillike ontslag en onbillike arbeidspraktyke verantwoordelik is. Artikel 198A sal egter nie die volgende twee probleme oplos wat met ekonomiese realiteite verband hou nie. In gevalle waar die kliënt in ’n swakker finansiële posisie as die arbeidsmakelaar verkeer en waar die kliënt die nuutverworwe agentskapswerkers weens operasionele redes ontslaan, sal die werkers geen onbillike-ontslag-remedies teen die arbeidsmakelaar hê nie. Die gesamentlike of afsonderlike aanspreeklikheid ingevolge artikel 198(4A) geld nie ten opsigte van werkgewersverpligtinge wat deur die WAV gereël word nie. Dit dek slegs die geslote lys gevalle wat in artikel 198(4) vermeld word.

Die tweede probleem kom voor in gevalle waar kliënte wel minder onkostes ten opsigte van agentskapswerkers het vergeleke met werkers wat hul self geplaas het. Die pers laat dit duidelik blyk dat talle laagbesoldigde agentskapswerkers na die driemaande-tydperk, weens onbekostigbaarheid en/of permanensie deur kliënte afgedank word. Op 19 Augustus 2018 het City Press berig:

First they saw their pay double and received benefits such as medical aid and a provident fund for the first time. Days later, they received retrenchment letters … This has been the experience of workers placed by labour broker Adcorp at a factory in Springs … belonging to Kellogg’s following the watershed Constitutional Court ruling on the contentious “deeming” provision in the Labour Relations Act. (Van Rensburg 2018:1)

Die berig vermeld verder dat ’n soortgelyke situasie by Simba se fasiliteit te Isando gegeld het. In hierdie geval het 142 uit 328 pakkers wat ook deur Adcorp geplaas is, kennis gekry dat “[they] face retrenchment after becoming permanent workers”. Die koerant berig verder dat maatskappye waar “cases like these are pending include Heineken, DHL, Bakers Biscuits, Clicks, Midas and online retailer Takealot” (Van Rensburg 2018:1).

Alhoewel ek die beskerming ondersteun wat deur artikel 198A teweeggebring word, sal net die tyd leer of hierdie werknemersbeskerming tot gevolg sal hê dat arbeidsmakelary so onaantreklik geword het dat dit tot hoër werkloosheid in Suid-Afrika sal lei.

Bibliografie

Aletter, C.J. 2016. Protection of agency workers in South Africa: An appraisal of compliance with ILO and EU norms. LLD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Aletter, C.J. en B.P.S. van Eck. 2016. Employment agencies: Are South Africa’s recent legislative amendments compliant with the International Labour Organisation’s standards? SA Mercantile Law Journal, 28(2):285–310.

Benjamin, P. 2016. Restructuring triangular employment: The interpretation of section 198A of the Labour Relations Act. Industrial Law Journal, 37(1):28–44.

Botes, A. 2014. Answers to the questions? A critical analysis of the amendments to the Labour Relations Act 66 of 1995 with regard to labour brokers. SA Mercantile Law Journal, 26(2):110–37.

Le Roux, P.A.K. 2018. Assignees and deemed employers: What has changed between clients and their TES? Contemporary Labour Law,28(1):1–14.

Van Eck, B.P.S. 2010. Temporary employment services (labour brokers) in South Africa and Namibia. Potchefstroom Electronic Review, 13(2):107–26.

—. 2012. Employment agencies: International norms and developments in South Africa. The International Journal of Comparative Labour Law and Industrial Relations, 28(1):29–44.

Van Rensburg, D. 2018. Labour brokers, mines in a jobs blood bath. City Press,19 Augustus, bl. 1.

Endnota

¹ Hierdie navorsing is moontlik gemaak deur befondsing van die National Research Foundation. E-pos stefan.vaneck@up.ac.za; orcid Id 0000-0002-1563-6736.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vonnisbespreking: Arbeidsmakelaars: Enkelwerkgewer, twee kontrakte en talle onbeantwoorde vrae appeared first on LitNet.

Opsomming

Die lasterreg het te make met die beskerming van ’n persoon se goeie naam of reputasie. In die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg is ’n lasteraksie beskikbaar vir sowel individue as regspersone wie se reputasie onregmatig geskaad is. Die vraag wat egter in hierdie artikel te berde kom, is of ’n lasteraksie ook vir ’n trust beskikbaar behoort te wees indien die trust se goeie naam of reputasie benadeel is.

Die antwoord op die vraag is nie so eenvoudig as wat dit met die eerste oogopslag mag lyk nie. Een van die redes daarvoor is dat ’n trust nie as ’n regspersoon beskou word nie. Om hierdie vraag te beantwoord, fokus die artikel aanvanklik op laster en die unieke aspekte van die lasterreg, soos die regsvermoedens ten gunste van die eiser en die uitbreiding van ’n lasteraksie na regspersone. Daarna verskuif die fokus na die trust as ’n regsfiguur. In die bespreking word aangetoon dat alhoewel ’n trust nie as ’n regspersoon beskou word nie, voldoende aanduidings bestaan dat ’n trust as ’n regsentiteit afsonderlik van sy trustees beskou word.

In die laaste afdeling van die artikel word redes aangevoer waarom ’n lasteraksie ook na trusts uitgebrei behoort te word. Hierdie redes sluit onder meer in dat daar tans onsekerheid oor die posisie van trusts heers, dat trusts gereeld aan die regsverkeer deelneem, en dat dit onbillik is om teen die trust te diskrimineer. Daar word voorgestel dat die howe toegelaat moet word om regsekerheid teweeg te bring deur die gemenereg uit te brei om by nuwe behoeftes aan te pas, soos wat trouens reeds in ander gevalle met die lasterreg gebeur het. Ten slotte word ’n aantal praktiese aspekte wat die howe tydens die regsvernuwing kan benut, aangeraak.

Trefwoorde: laster; regspersoonlikheid; trusts

Abstract

Can a trust institute a defamation action? An exploratory investigation

The law of defamation is concerned with the protection of a legal subject’s good name and reputation. The good name and reputation of a natural person was already protected in the Code of Hammurabi in the 17th century BC and the modern action available to an injured party in the South African law – the actio iniuriarum – has its roots in the Roman 12 Tables which dates from the 5th century BC.

The actio iniuriarum is a civil action, but it has some interesting characteristics. Firstly, although this aspect has been fiercely debated, it seemingly still retains some remnants of its penal character in the Roman law. Secondly, the burden of proof differs from most civil actions. In a defamation action the plaintiff only needs to prove the existence of the defaming statement. If that has been proven, a legal presumption arises that the statement was both unlawful and intentional. This means that the defendant has to prove, on a preponderance of probabilities, that the statements were lawful and/or unintentional. Thirdly, the subjective feelings of hurt and injury of the plaintiff is not important: what is important is whether the defamatory statement objectively damaged the good name or reputation of the plaintiff. Thus the Supreme Court of Appeal has in Media24 v SA Taxi Securitisation (437/2010) [2011] ZASCA 117 noted that if one falsely accuses a medical doctor of malpractice, he may sue for defamation, even though he does not personally feel hurt by the statement. Another interesting aspect of the action for defamation is that the plaintiff can usually only be compensated in money, although the Constitutional Court indicated in Le Roux v Dey [2011] ZACC 4that the time is ripe for the common law to be amended in this regard.

Finally, the action is also available to legal entities. The legal development to extend the common law action to “non-humans” has taken more than a century in the South African law and has been the subject of a number of judgments, culminating in the recent Herbal Zone v Infitech Technologies (204/2016) [2017] ZASCA 8 judgment where it was decided that “[a] corporate entity ... is entitled to claim damages based on defamation”.

The position of a trust when it is defamed is however not clear. A trust is, in its simplest form, an agreement between the founder and the trustees in which ownership and control of the trust assets are conferred on the trustees for the benefit of the beneficiaries. Although the beneficiaries are considered to be the “beneficial owners” in the English law, dual ownership is not part of the South African law.

As is the case with the action for defamation, the “trust” concept has a number of interesting characteristics. These include that the definition of a trust is vague and the term is used for a number of concepts. A trust is further not considered to be a juristic person distinct from its trustees, but as a sui generis legal entity consisting of “an accumulation of assets and liabilities”. Furthermore, although the trustees are the owners of the trust assets, they may only act within the ambit of the deed of trust and may in principle not use the trust assets for their personal interest. On the other hand, although the beneficiaries of a discretionary trust have no vested rights in the trust assets, they are entitled to act if the trustees do not act in their (the beneficiaries’) interest. The insolvency of a trustee will also not influence the trust assets. The trust and trustee are thus two separate “legal entities” for the purpose of insolvency. Fixed property of the trust is also not registered in the names of the trustees, but in the name of the trust or “the trustees for the time being” without any reference to the trustee. If the trusteeship changes, no change is made to the deeds, thus the death of a trustee does not affect the existence of the trust. It only means that nobody can act in the trust’s name until a new trustee has been appointed. Finally, although the courts do not consider a trust to be a juristic person, a number of statutes define a trust as such and judgments often refer to “trusts” as if they were separate entities distinct from their trustees.

The ambivalence of the legal position of a trust has recently been the subject of two judgments of European courts. In both instances the court ruled that a trust should be considered a separate and distinct legal entity. On the other hand, with regard to a claim for defamation, in both the Zimbabwean and English court, the court found that, as a trust is not an entity, it cannot claim for defamation. Although this aspect has never – as far as we are aware – been argued in a South African court, it seems to be unfair as trusts are part of the legal reality and often participate in commercial transactions. This article therefore argues that the action for defamation should, for the following reasons, be extended to trusts: Firstly it is necessary to extend the action due to the fact that there is no legal certainty on this matter and because trusts are often involved in legal issues. Cursory research indicates that trusts were parties to 36 cases in the Supreme Court of Appeal and the Gauteng and Free State High Courts during the past three years. Secondly the current legal position, in contravention of sections 8 and 9 of the Constitution, unfairly discriminates against trusts as trusts are not afforded the same protection as an individual or a corporate entity when the trust is defamed. This situation is complicated by the fact that trusts are in some cases considered to be legal entities, which means that a trust could in one instance be protected but not in another matter.

The action for defamation can be extended to trusts in two ways: through statutory intervention or through judgments of the high courts. It is argued that the latter is preferable, because statutory changes take time and may result in some undesired effects. Further, the high courts have an inherent jurisdiction to develop the common law in accordance with the needs of society and to enhance justice and equity.

The high courts has in the past developed the law of defamation to extend the action to both trading and non-trading corporate entities, to allow inter alia the press to prove the absence of the intent to cause injury and to extend the legal aid available to include an apology. To extend the action to a trust would thus be in line with previous practice. A court could take the factors referred to in the European and previous South African judgments of the Supreme Court of Appeal into consideration when deciding whether a trust has, in a particular case, proved it has been defamed. These factors include the following: whether the trust has a clear separate legal existence, is involved in commercial activities or has a reputation that could be protected, has employees and a business premises and whether, because of the defamatory statements, the public and other businesses are no longer doing business with the trust. This article does not argue for a general defamation action available to all trusts but rather that, if the court is satisfied that a trust can in a specific case prove that it has been defamed, it should hold the defendant liable.

Keywords: defamation; legal personality; trusts

1. Inleiding

Die beginsel dat ’n persoon se goeie naam deur die reg beskerm word, is eeue oud en universeel. Dit was reeds deel van die Babiloniese reg wat in die 17de eeu v.C. in die Kode van Hammurabi saamgevat is. Die kode verwys onder meer na die beskerming van die goeie naam van beide getroude vroue en “gewyde maagde”.¹ Hierdie reg was ook in die Romeinse reg vervat. In die agtste tafel van die 12 Tafels² wat uit die 5de eeu v.C. dateer, word bepaal dat iemand wat ’n uitspraak of bewering maak wat oneer of skande aan ’n ander kan veroorsaak, met die dood strafbaar is. Gedurende die imperiale tydperk is dit ook as ’n misdaad beskou wat in sommige gevalle die doodstraf regverdig het.³ Die Romeinse reg het eeue later die grondslag gevorm vir die wyse waarop inbreuk op ’n ander se goeie naam (fama in Latyn) in verskeie lande hanteer is en steeds word.⁴

Ook wat die sogenaamde “barbare” betref wat aanvanklik buite die sfeer van die Romeinse ryk geleef het, was die beskerming van iemand se eer en goeie naam belangrik. Die Lex Salica⁵ het byvoorbeeld bepaal dat iemand wat ’n ander ’n “jakkals” of ’n “haas” noem, drie sjielings skadevergoeding moet betaal en as ’n vrou vals van losbandigheid beskuldig is, was die skadevergoeding 45 sjielings.⁶

In Suid-Afrika het die lasterreg, wat ten doel het om ’n persoon se goeie naam en aansien of reputasie (fama) te beskerm,⁷ uit die Romeinse reg en Romeins-Hollandse reg ontwikkel. Dit sluit egter ook beginsels van die Engelse reg en plaaslike ontwikkeling in. Om Potgieter, Steynberg en Floyd⁸ ietwat uit verband, hoewel ewe relevant, aan te haal: die Suid-Afrikaanse lasterreg vertoon ’n hibriede aard wat “uit meer bestaan as bloot die som van die komponente waaruit dit histories ontwikkel het”. Indien iemand se goeie naam aangetas is, kan hy⁹ hom op die hof beroep om die persoonlikheidsnadeel wat hy as gevolg van die aantasting gely het, te herstel.¹⁰ Bykomend daartoe kan hy ook skadevergoeding eis vir die vermoënskade¹¹ wat hy as gevolg van die aantasting gely het,¹² byvoorbeeld as die lasterlike bewerings tot gevolg gehad het dat die publiek nie meer met hom wil handel dryf nie. Hierdie aksie is burgerregtelik van aard en afsonderlik van ’n aanklag van stafregtelike laster of crimen iniuria wat die benadeelde ook kan lê en wat deur ’n strafhof bereg sal word.

Dis vraag is egter: Wie kan almal as die “iemand” na wie ons hier bo verwys het, beskou word? In hierdie artikel val die fokus in besonder op die posisie van ’n trust in gevalle waar die trust se goeie naam deur die modder gesleep word. Dat die antwoord op hierdie vraag nie bloot akademies is nie, blyk uit die volgende vereenvoudigde feitestel wat soortgelyk is aan een waaroor ’n landdroshof onlangs moes beslis. Hier is XY Trust ’n inter vivos-trust wat handel dryf in die verhuring van eiendomme. Die trust het ’n aksie vir skadevergoeding teen A en B ingestel omdat hulle in die dorp rondloop en vertel dat XY Trust skelm is en nie verhuurders se huurgeld oorbetaal nie. Die trust voer aan dat A en B se optrede nie net ekonomiese skade veroorsaak het nie, maar ook die goeie naam en aansien van die trust benadeel het.

Ons eerste indrukke oor hierdie feitestel was dat die trust natuurlik daarop geregtig is om vergoeding vir die benadeling van sy goeie naam te eis. Dit klink immers voor die hand liggend dat die trust benadeel is. Dit het egter vinnig geblyk dat ons eerste indruk ’n oorvereenvoudiging is en dat die regsposisie wat Suid-Afrika betref, glad nie so klinkklaar is nie. Hierdie verkennende ondersoek sal daarom eers fokus op ’n opsomming van die bestaande regsposisie in Suid-Afrika ten opsigte van beide die lasterreg en trusts. Dit sal gedoen word met verwysing na veral hofbeslissings oor die afgelope dekade. Hierna sal die soeklig verskuif na wat nodig is om XY Trust in staat te stel om sy goeie naam suksesvol te verdedig.

2. Opsomming van die regsposisie

2.1 Inleidend

Ten einde vas te stel of XY Trust in die feitestel hier bo wel in beginsel suksesvol behoort te wees in sy eis, fokus ons eerstens op ’n opsomming van die bestaande lasterreg en daarna op die vraag of die trust hom wel daarop sal kan beroep dat sy goeie naam benadeel is.

2.2 Laster in die Suid-Afrikaanse reg

Wanneer iemand ’n persoonlikheidskrenking of iniuria gely het omdat ’n ander persoon sy aansien in die gemeenskap laat daal het deur ’n opsetlike¹³ inbreuk, kan die benadeelde genoegdoening¹⁴ of troosgeld met die actio iniuriarum eis.¹⁵ Die hof verduidelik in Van Gijsen¹⁶ soos volg:

Die skending van ’n persoon se reg op goeie naam of fama word in die Suid-Afrikaanse reg beskryf as “Laster” en gedefinieer as die onregmatige, opsetlike publikasie van woorde of gedrag aangaande ’n bepaalde persoon waardeur sy goeie naam, reputasie of aansien in die gemeenskap aangetas word.

Inbreukmaking kan plaasvind deur dit wat die inbreukmaker sê, maar kan ook deur geskrewe woorde, karikature¹⁷ en Twitter of ander elektroniese media geskied. Trouens, in die uitspraak in die Hoogste Hof van Appèl¹⁸ in Le Roux v Dey¹⁹ waarsku appèlregter Harms dat iets wat as ’n grap bedoel is, in sommige gevalle laster kan wees. Neethling²⁰ som die regsposisie kort en kragtig op en verklaar dat laster enige handeling is wat die effek het om die persoon se aansien in die gemeenskap te laat daal en wat gevolglik sy of haar goeie naam krenk. Hy wys ook daarop²¹ dat dit ook ’n skending van ’n natuurlike of regspersoon se reg op identiteit kan wees indien iemand die plig het om die waarheid te verkondig en dit nie doen nie.

Die actio iniuriarum het sy wortels in ’n wraakaksie²² omdat die doel daarvan was om die krenking wat die benadeelde gely het, te neutraliseer.²³ Alhoewel wraaksug tans nie meer die beweegrede vir die aksie is nie, speel dit klaarblyklik steeds ’n rol by die bepaling van die troosgeld.²⁴. Die aksie het die bestraffende karakter wat dit in die imperiale Romeinse reg gehad het,²⁵ verloor.²⁶ Tog het die Hoogste Hof van Appèl onlangs daarop gewys dat die toekenning van nievermoënskade steeds ’n afskrikkingsfunksie – een van die belangrikste doelwitte van die strafreg²⁷ – verrig.²⁸ Daar is gevolglik steeds oorblyfsels van straf in die aksie te bespeur.²⁹

2.3 Unieke aspekte van die lasterreg

Benewens die feit dat ’n lasteraksie (wat, soos reeds genoem, ’n burgerregtelike aksie is en nie ’n strafaksie nie) steeds elemente van wraak en afskrikking bevat, het die aksie ook ander unieke eienskappe. Eerstens hoef die eiser, anders as by die meeste ander onregmatige dade, nie al die elemente van die onregmatige daad te bewys nie. Sodra die eiser die bestaan of publikasie³⁰ van lasterlike bewerings bewys het, tree weerlegbare regsvermoedens in dat die verweerder se optrede beide onregmatig en opsetlik was en is dit die taak van die verweerder om hierdie vermoedens op ’n oorwig van waarskynlikheid te weerlê.³¹

’n Tweede interessante aspek van laster en die aard van die persoonlikheidsnadeel is die vraag oor wat gekrenk word as iemand belaster word. ’n Logiese antwoord hierop sou wees dat dit gaan oor die vraag of, en in welke mate, die benadeelde subjektief voel dat sy goeie naam of aansien benadeel is. Uit die regsgeskiedenis en die uitsprake van die Suid-Afrikaanse howe blyk dit egter nie die geval te wees nie. Reeds in die Babiloniese reg was die genoegdoening ’n objektiewe “straf”, naamlik dat die oortreder “aan sy voorkop gemerk moet word”.³² In die moderne Suid-Afrikaanse reg word hierdie objektiewe siening voortgesit. In ons reg is dit nie belangrik of Jan Rap en sy maat ná die persoonlikheidskrenking subjektief werklik minder van die benadeelde dink nie, maar eerder of hulle optrede objektief die benadeelde se aansien nadelig beïnvloed het.³³ So verduidelik appèlregter Brand in Media24 dat ’n mediese dokter genoegdoening sal ontvang as sy professionele reputasie benadeel word, selfs al voel hy nie self geskaad of beskaamd deur die opmerkings nie. Die verweerder sal hom ook nie kan verweer dat sy optrede nie die eiser gekrenk het nie.³⁴

’n Derde aspek is dat die belangrikste wyse waarop vir die krenking vergoed kan word, slegs in klinkende munt is. Dit is so, alhoewel die persoonlikheidsregte wat benadeel is, nie “verhandelbaar” is nie en geen empiriese monetêre waarde het nie.³⁵ In Dey wys die Konstitusionele Hof daarop dat howe gemeenregtelik nie ’n verskoning kan afdwing nie en dat selfs die aanbied van ’n onmiddellike verskoning slegs die bedrag van die skadevergoeding sal beïnvloed.³⁶ Dit wil egter voorkom of hierdie situasie besig is om te verander. In dieselfde uitspraak³⁷ dui die hof aan dat die gemenereg ontwikkel kan word aan die hand van die beginsels van geregtigheid wat in die Romeins-Hollandse reg gesetel is, sodat die reg ’n gesonde teelaarde kan skep vir versoening. In die finale bevel word die verweerders dus beveel om benewens die troosgeld ook ’n onvoorwaardelike verskoning aan die eiser vir die leed wat hy gely het aan te bied.³⁸

’n Vierde aspek is dat die identiteit van die lasteraar belangrik kan wees by die bepaling van die benadeelde se eisoorsaak. Soos reeds hier bo genoem, is opset in beginsel ’n vereiste vir gedingsvatbare laster.³⁹ In sommige gevalle is blote nalatigheid egter voldoende, byvoorbeeld waar drukkers en verspreiders van massamedia en die pers nalatig lasterlike bewerings maak.⁴⁰

2.4 Laster en regspersone

Die volgende interessante aspek van die lasterreg is dat ’n regspersoon hom in die Suid-Afrikaanse reg ook op ’n lastereis kan beroep as die goeie naam van die betrokke regspersoon benadeel is.⁴¹ Tradisioneel was die funksie van die actio iniuriarum om die gekwetste gevoelens van ’n individu te vertroos. Dit sou beteken dat ’n regspersoon, wat nie oor “feelings to outrage and offend” beskik nie, streng gesproke nie op ’n eis geregtig was nie.⁴² Soos appèlregter Brand dit onlangs in Media24 ter inleiding van sy bespreking oor hierdie aangeleentheid gestel het: “[S]ince corporations and other legal personae have no feelings, simple logic seems to dictate that they should have no claim for defamation.”⁴³ Die reg het egter verby hierdie “simple logic” ontwikkel.

Die regsontwikkeling dat ’n regspersoon hom op ’n lastereis kan beroep, het wat die Suid-Afrikaanse reg betref, reeds in 1906 ’n aanvang geneem toe die hof in Cape Times⁴⁴ aanvaar het dat ’n “trading company” vir laster kan dagvaar indien sy handelsreputasie geskaad is. Hierdie aangeleentheid is vir die eerste keer in 1916 in die Appèlhof in Friend Newspapers⁴⁵ te berde gebring waar die hof obiter die volgende oor ’n handeldrywende regspersoon gesê het:

That the remedy by way of action for libel is open to a trading company admits of no doubt. Such a body is a juridical persona, a distinct and separate legal entity duly constituted for trading purposes. It has a business status and reputation to maintain. And if defamatory statements are made reflecting upon that status or reputation, an action for the iniuria will lie.⁴⁶

Hierdie obiter opmerkings van die Appèlhof is deur die Appèlhof in Spoorbond v SA Railways⁴⁷ herhaal. Uitsprake van die provinsiale afdelings wat daarna oor hierdie aangeleentheid moes beslis, was egter soms minder toegeeflik teenoor regspersone. Hoewel die howe in verskeie uitsprake die obiter opmerkings as korrek aanvaar het,⁴⁸ is daar in beide die Tommie Meyer Films-⁴⁹ en die Church of Scientology-uitspraak­⁵⁰bevind dat ’n regspersoon nie ’n liggaam, eergevoel of waardigheid soos ’n mens het nie en daarom ook nie persoonlikheidsnadeel kan ly nie. Waaroor dit wel beskik, is klandisiewaarde, of dan ’n goeie reputasie. Hierdie reputasie is egter, volgens die uitsprake, nie deel van die persoonlikheidsregte van die regspersoon nie, maar eerder van die vermoënsregte wat met die actio legis Aquiliae beskerm moet word.⁵¹

Minder as ’n dekade later het die Appèlhof in Dhlomo,⁵² wat gehandel het oor ’n lastereis van ’n niehandeldrywende regspersoon, weer die geleentheid gehad om hierdie aspek te oorweeg. Eerstens beslis waarnemende hoofregter Rabie dat die regsposisie ten opsigte van ’n handeldrywende regspersoon korrek in Friend Newspapers weergegee is, selfs al het dit ’n uitbreiding van die gemenereg waar die aksie slegs vir natuurlike persone bedoel was, ingehou.⁵³ Tweedens beslis hy ten opsigte van niehandeldrywende regspersone:

[T]here is little justification for saying that a non–trading corporation should not, in appropriate circumstances, be accorded the right to sue for an injury to its reputation if the defamatory matter is calculated to cause financial prejudice (whether or not actual financial prejudice results).⁵⁴

Alhoewel die hof nie duidelik aandui wat die “appropriate circumstances” is nie, verwys dit onder meer na voorbeelde soos waar ’n godsdienstige organisasie weens lasterlike bewerings nie meer fondse van die publiek ontvang nie of waar oorwegings van openbare belang en regsbeleid ’n hof genoop het om nie ’n lastersaksie aan ’n staatsinstelling toe te staan nie.⁵⁵

Die korrektheid van hierdie uitspraak en uitsprake wat daarop gevolg het, is weer in die Media24-saak aangeval, maar appèlregter Brand beslis dat die Hoogste Hof van Appèl aan die uitsprake gebonde is tensy die hof tevrede is dat dit duidelik verkeerd was.⁵⁶ Hy maak dit duidelik dat die uitspraak in Dhlomo deur beleidsoorwegings bepaal is en nie noodwendig deur wat “reg” of “verkeerd” is nie.⁵⁷ Hy bevind verder dat die hof, tensy daar goeie rede is om van beslissing te verander, aan sulke beleidsoorwegings gebonde is, onder meer omdat dit tot regsekerheid meewerk.⁵⁸ Verder meen die hof daar is geen goeie rede waarom ’n regspersoon nie ook, soos ’n natuurlike persoon, geregtig daarop mag wees om byvoorbeeld die “pride of its employees to work for that company” te beskerm nie.⁵⁹

Die grondwetlikheid van ’n lasteraksie is ook in Media24 aangeval. Die hof wys aanvanklik daarop dat ’n lasteraksie sekere voordele aan ’n eiser bied, onder meer die weerlegbare vermoedens oor onregmatigheid en animus iniuriandi. Om ’n regspersoon hierdie voordele te ontsê, sou volgens die Hoogste Hof van Appèl op onbillike diskriminasie neerkom wat kragtens die bepalings van artikel 9 van die Grondwet verbied word.⁶⁰ Ten opsigte van die grondwetlike aanvalle wys die hof daarop dat die Grondwetin artikel 8(4) aan ’n regspersoon dieselfde regte as aan ’n natuurlike persoon bied “in die mate waarin die aard van die regte en die aard van daardie regspersoon dit vereis”.⁶¹ Die hof is verder van oordeel dat die reg op waardigheid wat in artikel 10 van die Grondwetbeskerm word, wyer as die gemeenregtelike reg is en nie net op natuurlike persone nie, maar in sommige gevalle ook op regspersone van toepassing is.⁶² Hierdie reg sluit ook die regspersoon se goeie naam of reputasie in.⁶³ Wat betref die betoog dat die lasterreg die reg op vryheid van spraak onbillik beperk, wys die hof daarop dat vryheid van spraak nie ’n opperreg is nie, dat dit nie ’n besondere status in ons reg geniet nie, en dat dit in die verlede reeds deur howe beperk is.⁶⁴

Die jongste uitspraak van die Hoogste Hof van Appèl wat na ’n regspersoon se reg om ’n lastereis in te stel verwys, is Herbal Zone.⁶⁵ Die hof moes beslis oor die verlening van ’n finale interdik in ’n geskil wat oor manlike opkikkerkapsules gehandel het. In die uitspraak bevestig appèlregter Wallis met verwysing na Caxton dat

[a] corporate entity ... is entitled to claim damages based on defamation. This includes both pecuniary damages for actual financial loss and general damages for harm to its commercial reputation.⁶⁶

Die regsposisie ten opsigte van laster is gevolglik, sover dit regspersone aangaan, tans redelik seker in die Suid-Afrikaanse reg.⁶⁷ Die posisie ten opsigte van trusts is egter, soos uit die bespreking in die volgende paragraaf sal blyk, glad nie so seker of eenvoudig nie.

3. Die regsbevoegdheid van ’n trust

’n Trust is ’n unieke regsfiguur. Waar dit uit die bespreking hier bo geblyk het dat as XY Trust ’n maatskappy of ander regspersoon was, dit geregtig sou wees om ’n lasteraksie in te stel, is XY Trust (omdat dit ’n trust is) se vooruitsigte nie so rooskleurig nie. Een van die redes is die besondere regsaard van ’n trust.

3.1 Regsaard van ’n trust

Alhoewel die presiese afkoms van die trust as ’n regsfiguur onduidelik is, is dit wel redelik seker dat dit grootliks uit die Engelse reg kom, hoewel dit heelwat in die Suid-Afrikaanse reg ontwikkel het om by die gemenereg aan te pas.⁶⁸ Oor wat ’n “trust” is, bestaan daar ook nie altyd sekerheid nie. Appermont⁶⁹ meld dat die Black’s Law Dictionary meer as 150 verskillende tipes trusts erken, en De Waal⁷⁰ dat baie tyd en energie al daaraan bestee is om ’n definisie te bepaal, maar dat dit steeds nie “’n eenvoudige taak [is] om die ware aard van ’n trust in die Suid-Afrikaanse reg aan te dui nie”. Vir Hansman en Mattei⁷¹ is ’n “privaattrust” een van die eenvoudigste vorme van ’n ondernemingstruktuur wat regtens veroorloof is. Lamprecht⁷² en Kloppers⁷³ wys in dié verband op die min oprigtings- en openbaarmakingsvereistes asook die buigsaamheid en aanpasbaarheid van trusts.

Alhoewel daar verskeie trustvorme is, sal hierdie deel van die ondersoek fokus op sogenaamde normale trusts⁷⁴ wat beide testamentêr⁷⁵ en as ’n ooreenkoms tussen lewende persone⁷⁶ opgerig word met die doel om die trustbates in die trustees te vestig om tot voordeel van ander en nie die trustees nie, aangewend te word.⁷⁷

Die Suid-Afrikaanse Appèlhof en die Hoogste Hof van Appèl het reeds in verskeie uitsprake die geleentheid gehad om oor die regsaard van ’n trust te besin.⁷⁸ Onlangs, in Gowar,⁷⁹ ’n uitspraak wat oor ’n familietwis en die verwydering van trustees gehandel het, het appèlregter Petse met verwysing na vorige uitsprake weer die geleentheid gehad om die regsaard van ’n trust op te som. Verder word ’n trust ook redelik uitgebreid in die Trustwet⁸⁰omskryf. Vir doeleindes van hierdie bespreking kan ’n trust, na aanleiding van Gowar, vorige hofuitsprake en die omskrywing van die Trustwet,⁸¹ beskryf word as ’n regsfiguur waar die oprigter bates onder die beheer van trustees plaas sodat die trustees dit ingevolge die bepalings van die trustakte tot voordeel van die begunstigdes kan aanwend.⁸²

Uit hierdie omskrywing van ’n trust val ’n aantal aspekte op. Eerstens is ’n trust ’n entiteit met ’n eiesoortige aard (dit is dus sui generis)⁸³ wat te onderskei is van byvoorbeeld ’n maatskappy. Tweedens is die trust ’n regsfiguur waar die trustee of trustees die eienaar van die trustgoedere is, dog meestal geen belang by die trustbates het nie.⁸⁴ Derdens bestaan ’n trust uit saamgevoegde bates, laste, regte en verpligtinge wat as ’n afsonderlike regsentiteit, maar nie as ’n regspersoon nie, bestaan. Vierdens kan ’n trust slegs deur die trustees wat in ooreenstemming met die bepalings van die trustakte optree, handel.⁸⁵ Van die trustee word verwag om met die nodige sorgsaamheid en vaardigheid wat van ’n persoon wat ’n ander se belange behartig, op te tree.⁸⁶ Verder word die trust deur die oprigter tot voordeel van die begunstigdes opgerig, maar indien dit ’n diskresionêre trust is, het die begunstigdes geen gevestigde reg op inkomste of kapitaal totdat die trustees sodanige regte by wyse van toekennings in hulle vestig nie.⁸⁷

3.2 Interessante gevolge van ’n trust se regsaard

Die omskrywing van ’n trust en die besondere eienskappe daarvan – soos dat dit nie afsonderlik van die trustees as ’n regspersoon beskou word nie⁸⁸ – het daartoe gelei dat hierdie regsfiguur in Suid-Afrika en internasionaal interessante gevolge tot gevolg gehad het. Vir die doel van hierdie artikel word op ’n vyftal aspekte gefokus, alhoewel besprekings soos dié van onder meer De Waal⁸⁹ en Van Zyl⁹⁰ toon dat daar meer is.

3.2.1 Begunstigdes het regte, al het hulle nie “gevestigde regte” nie

Alhoewel begunstigdes in ’n diskresionêre trust geen gevestigde regte op die trustbates het nie, beskik hulle tog oor regte. Appermont⁹¹ meld in die Engelsregtelike konteks dat alhoewel die trustees beskou word as die eienaars van die trustbates, hulle nie daarmee kan doen wat hulle wil nie, omdat die begunstigdes oor die “equitable ownership” van die trustbates beskik. Hierdie onderskeid ten opsigte van eienaarskap is egter nie in die Suid-Afrikaanse reg bekend nie.⁹² En tog kan dit nie ontken word dat die begunstigdes wel regte het nie.⁹³ So kan die begunstigdes versoek dat die trustees, indien hulle nie in die belang van die begunstigdes optree nie, verwyder word.⁹⁴ In Gowar wys die Hoogste Hof van Appèl daarop dat dit nie nodig is dat die trustee te kwade trou opgetree het of hom aan wangedrag skuldig maak nie. Die belangrikste oorweging is die welsyn van die begunstigdes en die behoorlike bestuur van die trust.⁹⁵ Begunstigdes kan, as hulle ’n belang by die aangeleentheid het, in geding met die trustee tree. In Harper⁹⁶ het die hof onlangs beslis dat ’n inkomstebegunstigde wat die moeder van twee betwiste kapitaalbegunstigdes was, oor voldoende belang in die saak beskik om ’n party te wees.⁹⁷

In sommige gevalle kan die begunstigdes ook, al het hulle geen gevestigde regte nie, in ’n geding namens die trust optree. Dit gebeur in gevalle waar die trustee self die oorsaak van die regsgeskil is,⁹⁸ of om een of ander rede nie in staat is om ’n geding namens die trust te voer nie.⁹⁹

3.2.2 Bankrotskap en skuldeisers

Omdat ’n trust nie ’n regpersoon is nie, kan dit nie gelikwideer word as dit bankrot is nie, maar word dit soos ’n natuurlike persoon gesekwestreer.¹⁰⁰ Die trust is daarom, sover dit insolvensieprosedures aangaan, ’n afsonderlike skuldenaar,¹⁰¹ dus ’n “persoon”, al is dit nóg ’n natuurlike persoon, nóg ’n regspersoon. Die sekwestrasie raak egter slegs die bates en laste van die trust en nie die trustee se persoonlike boedel nie.¹⁰² Hierdie aspek is onlangs weer in Melville¹⁰³ (wat oor die likwidasie al dan nie van ’n trust gehandel het) bevestig. In hierdie aansoek bevind die hof dat alhoewel ’n trust vir doeleindes van die Maatskappywet as ’n regspersoon beskou word, dit steeds vir doeleindes van die Insolvensiewet¹⁰⁴ as ’n skuldenaar beskou word en daarom gesekwestreer moet word.¹⁰⁵ Die trust word daarom tydens sekwestrasie as ’n afsonderlike skuldenaar behandel ten spyte daarvan dat die trust “nie oor ’n afsonderlike identiteit of persoonlikheid beskik nie”, en daar in werklikheid nie van die sekwestrasie daarvan sprake behoort te wees nie.¹⁰⁶

Terwyl hierdie paragraaf op laste fokus, kan ’n ander interessante aspek van ’n trust ook te berde gebring word, naamlik dat die trustkrediteure nie ’n verhaalsreg teen trustbates het indien die trustees buite hul magte opgetree het of geen magtiging vir hul handelinge gehad het nie.¹⁰⁷ ’n Trustee moet daarom, selfs al is hy die “eienaar” van die trustbates, steeds soos ’n beampte van ’n regspersoon behoorlik gemagtig word om op te tree. In O’Shea¹⁰⁸ het die Hoogste Hof van Appèl hierdie aspek in die konteks van ’n sekwestrasie-aansoek teen ’n trust bevestig. Die trustee het tydens ’n ondersoek in verband met die likwidasie van ’n maatskappy bevestig dat die trust ’n bedrag aan die maatskappy verskuldig is. Die hof bevind egter dat daar geen getuienis bestaan dat die trustee deur die trust gemagtig was om namens die trust te getuig nie.¹⁰⁹ Aansluitend hierby het die Hoogste Hof van Appèl in Parker bevind dat die trustees kan optree slegs indien hulle uit die minimum getal trustees bestaan wat in die trustakte voorgeskryf is. Selfs al is die trustees die eienaars van die trustbates, kan hulle daarom nie die trust geldig bind indien hulle nie aan bepaalde vereistes voldoen nie.¹¹⁰ Hierdie uitsprake beklemtoon weer eens dat die trust onafhanklik van die trustees as ’n onafhanklike entiteit bestaan.

Aan die ander kant het ’n trustee se skuldeisers ook nie toegang tot die trustbates vir skuld van die trustee nie.¹¹¹ Soos De Waal¹¹² aandui, is daar daarom sprake van twee boedels – en dus van twee afsonderlike regsentiteite: dié van die trustee persoonlik en dié van die trust onder die beheer van die trustee. Dit bied weer ’n bewys van die onafhanklikheid van ’n trust van sy trustees.

3.2.3 ’n Entiteit of nie?

Is die trust daarom in die lig van wat hier bo aangedui is, werklik ’n entiteit ongeag die feit dat dit nie oor regspersoonlikheid beskik nie?

Hierdie vraag is by meer as een geleentheid bevestigend deur die Suid-Afrikaanse howe beantwoord. So bevind die hof in BOE Bank¹¹³dat“it is recognised that a trust has a legal existence, whether it be called ‘an entity’, ‘an institution’ or ‘an arrangement’.” Die Hoogste Hof van Appèl het in Swanepoel,¹¹⁴ nadat in die uitspraak terloops verwys is na ’n standaardborgstellingsakte wat gebruik word vir “companies, trusts and other legal entities,”¹¹⁵ bevind dat die dokumente aangetoon het dat die geregistreerde trust, handelende deur sy trustee, die party tot die skuldakte was.¹¹⁶ Die afleiding hieruit is dat die hof die trust self as ’n entiteit beskou. Hierdie afleiding kan ook uit O’Shea gemaak word. Daar het die Hoogste Hof van Appèl bevind dat ’n trustee, al het hy self aangedui dat hy die trust gebind het, dit nie mog doen nie. Dit is so nie slegs omdat hy nie daartoe gemagtig was nie, maar ook omdat die getuienis van ’n verteenwoordiger nie in latere aksie deur ’n derde party teen die prinsipaal toelaatbaar is nie.¹¹⁷ Die trustee word daarom as die “verteenwoordiger van ’n entiteit” – in dié geval die trust – beskou.

Sover dit die registrasie van vaste eiendom aangaan, word die trust as ’n afsonderlike entiteit behandel. De Waal¹¹⁸ wys daarop dat die endossement van die aktekantoor om eiendom uit ’n boedel aan ’n trust oor te dra bloot in die naam van die trust geskied terwyl die oordrag van eiendom na ’n inter vivos-trust ook in die naam van die trust – en nie die trustees nie – geskied. Selfs indien die oordrag van eiendom in die naam van die trustees geskied, word die trustees nie by name genoem nie. Daar word bloot na hulle verwys as “die trustees van tyd tot tyd van die XY Trust”. Dit bring mee dat die aktekantoor geen verandering hoef te maak as die trustees, om welke rede ook al, verander nie. De Waal¹¹⁹ stel dit só: “The title deed, as it were, floats serenely above events, reflecting nothing of the change in ownership of the trust property occurring at another level.”

Hierdie stand van sake het adjunkregterpresident Flemming in Joubert¹²⁰genoop om aan te dui dat daar voldoende regverdiging daarvoor bestaan om die regspersoonlikheid van trusts in wetgewing vas te lê.

’n Laaste, en belangrike, voorbeeld is die situasie by die dood van die enigste trustee of wanneer ’n trust om een of ander rede nie ’n trustee het nie. In hierdie geval verval die trust nie bloot nie, maar kan ’n belanghebbende die hof nader om ’n trustee aan te stel.¹²¹ Totdat ’n nuwe trustee in die geval van die dood van die enigste trustee aangestel is, is dit die verantwoordelikheid van die oorlede trustee se eksekuteur om die trust te bewaar, alhoewel die eksekuteur nie met die bates van die trust kan handel indien hy nie as trustee aangestel is nie.¹²² Dus bestaan die trust steeds, al het dit nie ’n trustee nie.¹²³ Die trust kan bloot nie optree totdat ’n trustee aangestel is nie.

Die gebruik om na ’n trust as ’n entiteit afsonderlik van sy trustees te verwys, is ook, ten minste in die wyse waarop die uitspraak geskryf is, op verskeie geleenthede deur die Hoogste Hof van Appèl toegepas. In Mont Chevaux Trust¹²⁴ moes die hof beslis oor die uitsetting van besetters van grond wat aan die trust behoort het. Alhoewel appèlregter Van der Merwe in die inleiding van die uitspraak na die respondente as die trustees van die trust verwys,¹²⁵ en die hof aandui dat die trust in wese ’n familietrust is,¹²⁶ word in die res van die uitspraak na die trust asof na ’n afsonderlike entiteit¹²⁷ verwys sonder om weer na die trustees te verwys. So ook verwys die Hoogste Hof van Appèl in Gowar¹²⁸ na verskillende trusts wat eiendomme besit. In Frieslaar¹²⁹is verwys na die trust wat as kontraksparty geregtig was om sekere verpligtinge af te dwing en in Loggenberg¹³⁰ na ’n trust ten gunste waarvan ’n beding ten behoewe van ’n derde beding is. Die Konstitusionele Hof het onlangs in Snyders¹³¹ ook met ’n trust te make gehad en alhoewel die trustee nomine officio as applikant gesiteer is, verwys die hof deurentyd na “die trust” as die applikant en party voor die hof.

In die Europese reg¹³² was die vraag of ’n trust ’n afsonderlike entiteit is, ’n kernaspek in twee onlangse beslissings. In Olsen¹³³ moes die Hof van die Europese Vryhandelsone¹³⁴ onder meer beslis oor die toepassing van Noorweegse belastingbepalings op ’n trust wat in Liechtenstein gestig is maar gebruik is om bates in Noorweë te bestuur. Een van die vrae waaroor die hof moes beslis, was of ’n trust, vir doeleindes van vrye vestigingsregte (freedom of establishment), ’n afsonderlike entiteit is. Die hof bevind dat die betrokke statutêre bepaling nie beperkend uitgelê moet word nie, maar dat ’n trust as ’n entiteit beskou kan word as dit “werklike en ware ekonomiese aktiwiteite nastreef”.¹³⁵ Werklike en ware ekonomiese aktiwiteite word volgens die hof aan vier eienskappe uitgeken: dat die entiteit ’n besigheid bedryf soos om dienste aan te bied, dat die besigheid vir ’n teenprestasie bedryf word, dat dit vir ’n onbeperkte tyd gedoen word en dat dit deur ’n vaste onderneming (fixed establishment) bedryf word.¹³⁶ Ten opsigte van die vier vereistes bevind die hof dat dit van die feite van elke aangeleentheid sal afhang of dit bewys is en dat, as dit bewys is, ’n trust, ongeag sy regstatus, geregtig is om as ’n entiteit beskou te word.¹³⁷

In ’n beslissing van die Europese Hof het die aangeleentheid weer ter sprake gekom. In Panayi bevestig die hof dat ’n trust van regsweë erken word, alhoewel dit geen “separate legal personality” het nie en slegs deur die tussenkoms van sy trustees kan optree.¹³⁸ Omdat die regsvraag weer oor vrye vestigingsregte van ’n trust binne die Europese Unie gehandel het, bevind die hof, soos in Olsen, dat die betrokke bepalings wyd uitgelê moet word.¹³⁹ Die hof gaan verder en maak die volgende belangrike opmerking:

The activity of the trustees in relation to the trust property and the management of its assets are therefore inextricably linked to the trust itself and, therefore, the trust and its trustees constitute an indivisible whole. That being the case, such a trust should be considered to be an entity which, under national law, possesses rights and obligations that enable it to act as such within the legal order concerned.¹⁴⁰

Daarom bevind die hof dat ’n trust wat oor regte en verpligtinge beskik, daarop geregtig is om in sy eie naam op te tree. Waar dit by ekonomiese aktiwiteite betrokke is, is dit geregtig op die betrokke vestigingsregte.¹⁴¹

Ter opsomming kan gesê word dat daar voldoende redes bestaan om ’n trust as ’n afsonderlike entiteit te beskou, veral as dit aan die vereiste van ekonomiese aktiwiteit voldoen.

3.2.4 ’n Trust is soms meer as ’n blote entiteit

In sommige gevalle word ’n trust selfs as meer as ’n blote entiteit beskou. Alhoewel die Hoogste Hof van Appèl dit onlangs in Gowar weer eens duidelik gestel het dat ’n trust nie ’n regspersoon is nie, word hierdie gegewe deur verskeie statutêre bepalings weerspreek. Die Nasionale Kredietwet¹⁴² bepaal dat ’n trust vir doeleindes van die betrokke wet as ’n regspersoon geag word mits daar minstens drie trustees is of een van die trustees self ’n regspersoon is. Die Wet op Vuurwapenbeheer¹⁴³ bepaal eweneens dat ’n trust ’n regspersoon is. Die regstatus van ’n trust as synde ’n regspersoon in sommige gevalle, word ook bevestig deur die Maatskappywet,¹⁴⁴wat “’n trust ongeag dit binne of buite die Republiek gestig is of nie” as ’n regspersoon beskou.

Trusts word verder in ’n aantal ander statute as “persone” beskou. Die Inkomstebelastingwet¹⁴⁵en die BTW-wet¹⁴⁶ beskou albei trusts vir doeleindes van die betrokke wette as persone. Die Suid-Afrikaanse reg ondervind daarom die ongemak dat ’n trust sowel gemeenregtelik as deur die howe nie as ’n regspersoon beskou word nie, terwyl verskeie statutêre maatreëls dit wel doen, onderhewig aan die beperking dat die betrokke bepalings net op aspekte wat in die wetgewing genoem is, van toepassing is. Hierdie ongemak word verder beklemtoon deur ’n uitspraak soos dié in Magnum Financial waar die hof aanvaar dat “in certain respects a trust does possess legal personality”¹⁴⁷ sonder om aan te dui wat die aspekte is wat wel aanvaar word.¹⁴⁸

Ten opsigte van die regspersoonlikheid van ’n trust wys De Waal¹⁴⁹ daarop dat die Suid-Afrikaanse regsteorie en regspraktyk soms in konflik met mekaar verkeer.¹⁵⁰ Dit lei tot teenstrydighede, soos dat trusts afsonderlik belas word. Kortom, ’n trust lyk soos ’n regpersoon, maar dit is tans nie een nie. Hy wys daarop dat

’n [e]erlike analise van die situasie soos dit tans daar uitsien, maak die gevolgtrekking onvermydelik dat ’n sekere stukrag in die rigting van die toekenning van regspersoonlikheid aan die trust waarneembaar is in wetgewing, die regspraak en die trustpraktyk.¹⁵¹

3.2.5 ’n Trust kan laster maar skynbaar nie belaster word nie

Na die bespreking oor die verkleurmannetjie-aard van ’n trust, kom die bespreking by die fokuspunt: ’n lastereis. Weer eens bestaan daar onduidelikheid.

Ter aanvang kan ’n trust ’n verweerder in ’n lastereis wees. So was die trust in Ernst¹⁵² ’n verweerder omdat een van die trustees op die trust se briefhoof lasterlike bewerings teen die eiser gemaak het.¹⁵³’n Trust kan dus laster.

Aan die ander kant is die vraag of ’n trust belaster kan word, sover ons kennis strek nog nooit in ’n Suid-Afrikaanse hoë hof bereg nie. Dit het wel in drie ander regsgebiede ter sprake gekom.

In ’n geding in die hoë hof in Madras, Indië – waar ’n trust dieselfde tipe regsfiguur as in die Engelse reg is – het die geskil gehandel oor die belastering van ’n godsdienstige trust.¹⁵⁴ In sy betoog het die regsverteenwoordiger van die trust aangevoer dat die trust “’n reg het om nie belaster te word of in die oë van die publiek verkleineer te word nie”.¹⁵⁵ Die verweerder se betoog was in wese gegrond op die beginsel van “waarheid in openbare belang”. In sy uitspraak stem regter Rajasuria saam met die betoog van die trust se regsverteenwoordiger dat die trust ’n regspersoon is en dat die trust ook benadeel kan word deur lasterlike bewerings wat teen die trustees en godsdienstige aanhangers van die trust gemaak word.¹⁵⁶ Die hof verwys egter nie na direkte gesag vir hierdie stelling nie, en die gesag waarna later in die uitspraak verwys word,¹⁵⁷ handel oor ’n “corporation” wat eerder die ekwivalent van ’n maatskappy is.

Die vraag of ’n trust belaster kan word, het in die Zimbabwiese Hoë Hof ter sprake gekom in GMMD Trust.¹⁵⁸ Alhoewel dit ’n ongeopponeerde aksie was, het regter Makarau die eiser onder meer versoek om aan te dui waarom die trust oor die nodige regsbevoegheid beskik om ’n lastereis in te stel. Die hof kon self net een vorige uitspraak vind waar in die verbygaan na ’n trust se lastereis verwys is.¹⁵⁹ Die hof kom egter met verwysing na Honore tot die gevolgtrekking dat ’n trust

[is] a legal relationship and ... a separate legal entity as a corporation or universitatis even though the trustees may together form a board akin to a board of a company or of a voluntary association.¹⁶⁰

Die hof dui verder aan dat alhoewel hy geen gesag oor die aangeleentheid gekry het nie, hy nie bereid is om te bevind dat ’n trust as ’n regspersoon beskou kan word nie, hoewel dit blyk dat ’n trust wel in sommige gevalle ontwikkel het om ’n “personality of sorts that appears separate from the personality of the trustees” te vertoon. Ten opsigte van die geldende reg bevind hy dat ’n trust nie ’n regspersoon is nie en daarom nie belaster kan word nie. Die trustees is egter by magte om ’n aksie in te stel vir die kollektiewe en/of individuele skending aan hul fama.¹⁶¹ Die hof gee egter ook toe dat

[t]here is therefore need for the law to develop and take into account the emergence of a new structure that is a trust that operates as if it is a universitatis or a body corporate.¹⁶²

Die uitspraak is uit ’n Suid-Afrikaanse oogpunt belangrik, omdat die hof sy bevinding op Suid-Afrikaanse uitsprake en gesag gegrond het.

In die Engelse reg¹⁶³ moes die Queen’s Bench in NLCM Trust¹⁶⁴ook oor die geldigheid van ’n lastereis wat deur ’n trust ingestel is, beslis. Regter Eady haal uit Duncan en Neill oor die lasterreg aan waarin die skrywers aantoon dat oningelyfde organisasies nie ’n lastereis ten gunste van die vereniging kan bring nie, omdat die vereniging nie oor regspersoonlikheid beskik nie.¹⁶⁵ Die hof bevind dat die skrywers die regsposisie korrek weergee en dat die trust verder voor die probleem te staan kom dat aangesien dit nie ’n regspersoon is nie, verteenwoordigers nie namens die trust kan optree in ’n lastereis nie. Soos hy dit stel: “[I]f it does not exist, it can have no reputation.”¹⁶⁶ Die hof beslis daarom dat ’n trust nie ’n entiteit is wat in staat is om ’n lasteraksie in te stel nie.¹⁶⁷ Die trust se aansoek om appèl is deur die Appèlhof toegestaan.¹⁶⁸ In sy uitspraak wys lord Sedley daarop dat hy eerstens nie dink dat daar ’n moontlikheid bestaan dat die hof a quo se beslissing verander sal word nie. Aan die ander kant dui hy aan dat

we have reached the stage where very fine lines are having to be drawn about the constitution and status of libel claimants, and it may be that a degree of clarity about the matter at this level would be of general assistance.¹⁶⁹

Uit hierdie uitsprake kom dit dus voor of ’n trust hom tans nie suksesvol op ’n lastereis sou kon beroep nie.

3.3 Oorweging

Die vraag is egter: Wat is die werklike verskil tussen ’n trust en ’n regspersoon soos ’n maatskappy tans? ’n Maatskappy is immers ook nie ’n natuurlike persoon nie en die maatskappy kan net deur mense optree, byvoorbeeld die direkteure of bestuurders. Ons is van mening dat ’n lasterlike bewering teen ’n trust se besigheid dieselfde gevolge kan hê as teen ’n regspersoon en dat die trust ook, om die Hoogste Hof van Appèl aan te haal,¹⁷⁰ geregtig daarop behoort te wees om die trots waarmee sy werknemers dit bejeën, te beskerm.

Aan die ander kant, in die lig van NLCM Trust, as ’n trust dan nie ’n regspersoon is nie, wie of wat word belaster as die trust, soos XY Trust in ons voorbeeld, “belaster” word? As XY ’n maatskappy was, was dit die regspersoon wat belaster is en kan die maatskappy, soos in die vorige paragraaf verduidelik, ’n lastereis instel selfs al het ’n regspersoon “geen gevoelens” nie.¹⁷¹ XY Trust is egter nie ’n regspersoon nie, maar slegs ’n “samevoeging van regte en verpligtinge”.

Alhoewel die trust met die Aquiliese aksie die werklike skade wat dit as gevolg van ’n verlies aan inkomste gely het, sal kan eis, het dit, omdat dit nie ’n “persoon” is nie, nie ’n eis vir “general damages for harm to its commercial reputation” nie, soos die Hoogste Hof van Appèl (HHA) dit in Gowar¹⁷² stel. In die voorbeeld is dit ook duidelik dat dit nie die trustees van XY Trust is wat belaster word nie, omdat hulle, soos hier bo genoem, geen persoonlike belang by die trustbates het nie. Hulle kan daarom ook nie in hul persoonlike hoedanigheid eis vir die leed wat die trust ly nie.

Die probleem waarmee die trust te make het, word ingewikkelder as dit blyk dat regspersoonlikheid in sommige gevalle in die Suid-Afrikaanse reg wel aan ’n trust toegedig word. Daarom sou ’n trust hom moontlik suksesvol op ’n lastereis kan beroep as die staat byvoorbeeld lasterlik sou beweer dat die trust ’n wapensmokkelaar is. Die trust is immers vir doeleindes van die Wet op Vuurwapenbeheer ’n regspersoon. Dit sou egter nie kon gebeur as ’n koerant dieselfde bewerings maak nie. Ons ondersteun daarom beide die uitsprake in GMMD Trust en NLCM Trust dat daar duidelikheid hieroor moet kom. In die volgende paragraaf doen ons enkele aanbevelings hieroor.

4. Uitbreiding van ’n trust se regsbevoegdheid

Ten einde te bepaal of dit nodig is om die regsbevoegdheid van ’n trust so uit te brei dat dit in alle omstandighede as ’n regspersoon beskou kan word, en/of daaraan die bevoegdheid te verleen om ’n lastergeding aanhangig te maak, wil ons fokus op drie vrae wat ons in die volgende subparagrawe stel.

4.1 Noodsaaklikheid vir uitbreiding

Die eerste vraag is: Is dit noodsaaklik om die bestaande regsposisie ten opsigte van regspersone wat hier bo hanteer is, uit te brei na trusts? Die antwoord op hierdie vraag berus op twee argumente. Eerstens is dit duidelik dat daar tans geen duidelikheid oor die aangeleentheid is nie, enersyds omdat dit, sover ons bewus is, nog nie in ’n Suid-Afrikaanse hof bereg is nie en andersyds omdat sowel die Zimbabwiese Hoë Hof¹⁷³ as die Engelse en Walliese Appèlhof¹⁷⁴ aangedui het dat daar ’n behoefte daaraan bestaan om duidelikheid oor die posisie van trusts te verkry.

Die tweede argument is dat trusts erkende entiteite is wat aan die regsverkeer deelneem.¹⁷⁵ Trouens, sommige trusts word “besigheidstrusts” genoem juis omdat die doel van die betrokke trust is om sake te doen sodat dit ’n wins kan maak en dit onder die begunstigdes te verdeel.¹⁷⁶ Daar is reeds aangetoon¹⁷⁷ dat trusts as afsonderlike entiteite beskou word, terwyl ’n trust ook tydens sekwestrasie as ’n “persoon” hanteer word.¹⁷⁸ Trusts was ook gedurende die afgelope drie jaar partye tot hofgedinge in minstens 19 gevalle in die Noord-Gautengse Hooggeregshof,¹⁷⁹ minstens 11 gevalle in die Vrystaatse Hooggeregshof¹⁸⁰ en minstens ses gevalle in die Hoogste Hof van Appèl,¹⁸¹ om slegs drie voorbeelde te noem. In sommige gevalle is die trust direk as ’n party aangedui en nie, soos gewoonlik die geval is, die trustees nomine officio as trustees van die trust nie.¹⁸² In ’n ander geval, waar ’n trust self die trustee van ’n ander trust was, is die “trusteetrust” in die uitspraak se kopstuk as NO aangedui.¹⁸³ In die lig daarvan dat trusts so gereeld aan die regsverkeer deelneem en die howe trusts as afsonderlike entiteite aanvaar, blyk dit dat De Waal¹⁸⁴ se stelling van ’n kwarteeu gelede tans des te meer waar is, naamlik dat daar ’n “onvermydelike stukrag” is om regspersoonlikheid aan trusts te verleen – of ten minste daaraan die regte te gee wat by trusts se status in die regsverkeer pas. Dit is daarom noodsaaklik om die posisie van trusts aan dié van ander regsentiteite gelyk te stel.

4.2 Onbillike diskriminasie

’n Tweede rede is dat die huidige regsposisie onbillik teen trusts diskrimineer. Ons kan die argument, na aanleiding van GMMD Trust en NLCM Trust, soos volg opsom: Omdat ’n trust nie oor regspersoonlikheid beskik nie, bestaan dit vir doeleindes van laster nie. As XY Trust in ons voorbeeld ’n maatskappy of selfs ’n niewinsgewende organisasie met regspersoonlikheid was, sou dit in die lig van Media24 en Herbal Zone, om slegs twee onlangse uitsprake te noem, wel geregtig daarop gewees het om ’n eis in te stel. In Media24 het die Hoogste Hof van Appèl reeds aangedui dat om “trading corporations” van ’n lastereis uit te sluit, op diskriminasie neerkom wat ongeregverdig is en die regte van die korporasie in artikel 9 van die Grondwet kan aantas.¹⁸⁵ Tans word trusts nie net deur hierdie ongeregverdigde diskriminasie benadeel nie, maar die regsposisie dat ’n trust nie ’n regspersoon is nie, beteken ook dat dit nie kan aanspraak maak op die beskerming wat artikel 8(4) van die Grondwet bied wat bepaal dat ’n regspersoon geregtig is op die regte wat in die Handves van Regte vervat is in die mate waartoe dit benodig word nie. Aan die ander kant kan die trust hom ook nie beroep op die regte van ’n individu nie, omdat ’n trust, soos die Hoogste Hof van Appèl dit reeds by verskeie geleenthede gestel het, bloot ’n “samevoeging van bates en laste” is.¹⁸⁶

Hierdie situasie word gekompliseer deur wetgewing waar ’n trust wel as ’n regspersoon vir doeleindes van die betrokke wet beskou word. ’n Logiese gevolgtrekking van die wetgewing saamgelees met artikel 8(4) van die Grondwet sal beteken dat die trust vir doeleindes van die wetgewing op ’n fundamentele reg sal kan staatmaak, maar daardie reg nie sal kan afdwing in gevalle waar die wetgewing nie van toepassing is nie.

4.3 Uitbreiding van die reg

Om aan trusts die reg te verleen om ’n lastereis in te stel en dit ook onder die beskerming van artikel 8(4) van die Grondwette bring, sal beteken dat die bestaande reg aangepas moet word. Dit kan op twee wyses geskied: eerstens deur middel van wetgewing en tweedens deur middel van hofbeslissings.

4.3.1 Statutêre verandering

’n Wetswysiging waardeur regspersoonlikheid aan ’n trust verleen word, sou sekerlik teoreties die vinnigste regsekerheid bewerkstellig, maar dit is te betwyfel of dit wel sal gebeur, omdat dit waarskynlik eers weer die aanstelling van ’n kommissie en navorsing sou vereis. Daarby het die Suid-Afrikaanse Regskommissie reeds in 1987 ’n verslag oor trusts gepubliseer wat ten dele in die Trustwet bekragtig is en waarin daar nie aan trusts regspersoonlikheid verleen is nie. Verder bring die besondere regsaard van ’n trust juis mee dat dit verskeie voordele inhou, onder meer dat die trustees in ’n diskresionêre trust deur die wyse waarop inkomste uitgekeer word, die belastingaanspreeklikheid van die trust en begunstigdes kan beheer. Hierdie voordele kan moontlik in die slag bly indien ’n trust altyd oor dieselfde kam as byvoorbeeld ’n maatskappy geskeer word.

4.3.2 Verandering deur die howe

Ons is van mening dat dit verkiesliker is dat die reg deur ’n hofbeslissing gewysig word. Die uitbreiding deur middel van hofbeslissings sal natuurlik eers kan plaasvind as ’n hoë hof ’n bevinding moet maak oor ’n lastereis wat deur ’n trust ingestel is. Soos uit die bespreking geblyk het, is dit nog nie gedoen nie. Ons doen aan die hand dat ’n hof, wanneer dit wel daaroor moet beslis, op grond van drie oorwegings ten gunste van die verlening van regspersoonlikheid behoort te beslis.

4.3.2.1 Bevoegdheid om die gemenereg te wysig

Eerstens het die howe die bevoegdheid om die gemenereg uit te brei.¹⁸⁷ Alhoewel hierdie bevoegdheid ’n gemeenregtelike bevoegdheid van hoër howe is,¹⁸⁸ is dit ook grondwetlik bevestig in artikel 173 van die Grondwet wat spesifiek bepaal dat die Konstitusionele Hof, die Hoogste Hof van Appèl en die Hooggeregshof¹⁸⁹ oor die inherente bevoegdheid beskik om die gemenereg in belang van geregtigheid te ontwikkel. Hierdie bepaling word ondersteun deur artikel 8(3) van die Grondwet wat, met besondere verwysing na die Handves van Regte, bepaal dat ’n hof, in die mate waarin dit nodig is om uitvoering aan ’n reg te gee, die gemenereg moet ontwikkel om uitvoering aan die reg te gee en om reëls te ontwikkel om die reg in ooreenstemming met die Grondwet te beperk.

Die howe het dit reeds by verskeie geleenthede nodig gevind om die gemenereg in die lig van die hierdie bepaling uit te brei. So bevind regter Mahomed in Du Plessis¹⁹⁰ dat die gemenereg nie vasgevang is in die beperkings van die verlede nie. In Carmichele¹⁹¹ wys die Konstitusionele Hof trouens daarop dat howe nie bloot die reg het om die gemenereg uit te brei nie, maar onder ’n grondwetlike verpligting staan om dit te doen. In Molusi¹⁹² het die Hoogste Hof van Appèl onlangs, met verwysing na wetgewing oor uitsetting, die wisselwerking tussen die gemenereg en wetgewing wat op grondwetlike beginsels geskoei is, verder gevoer deur aan te dui dat die gemenereg deur grondwetlike beginsels beperk word. Daarom kan ’n gemeenregtelike reël geld slegs as dit ook die toets van grondwetlikheid kan deurstaan.¹⁹³

4.3.2.2 Wysigings aan die lasterreg

Tweedens het die howe reeds in die verlede die gemeenregtelike lasterreg by verskeie geleenthede uitgebrei om die reg in pas met eise van die tyd te bring. Appèlregter Nugent stel dit in Media24¹⁹⁴ soos volg:

The common law at any time is not set in stone. It owes its existence to the courts, which have always taken new steps from time to time so that the law remains relevant to its times.

Voorbeelde van hierdie uitbreiding van die gemenereg is om aan regspersone, beide met en sonder winsbejag, die reg te gee om met die actio iniuriarum, en nie net met die Aquiliese aksie vir vermoënskade nie, te eis indien hulle belaster word.¹⁹⁵ In Bogoshi¹⁹⁶het die Hoogste Hof van Appèl die gemeenregtelike lasterreg gewysig sodat die media nie meer skuldloos aanspreeklik gehou kan word nie, maar die afwesigheid van animus iniuriandi kan bewys.¹⁹⁷ In Dey het die hof hom oor die aard van die Romeins-Hollandse gemenereg uitgespreek en aangedui dat die wortels daarvan op beginsels van reg en geregtigheid geskoei is,¹⁹⁸ en dat die lasterreg daarom binne daardie beginsels uitgebrei behoort te word om ruimte vir ’n verskoning te bied.¹⁹⁹

Die uitbreiding van ’n lasteraksie na trusts behoort daarom ’n logiese ontwikkeling van die bestaande gemenereg te wees. Dit sal meebring dat die grondwetlike beginsels wat in die lasterreg vervat is, uitgebrei word om, in die woorde van artikel 39(1) van die Grondwet, waardes gegrond op waardigheid en gelykheid, ook op trusts van toepassing te maak.

4.3.3 Praktiese faktore om in aanmerking te neem

Wanneer ’n hof oor ’n trust se lastereis moet beslis, kan dit ’n aantal praktiese faktore (wat aansluit by die oorwegings van openbare belang en regsbeleid waarna die Appèlhof in Dhlomo²⁰⁰ verwys het) in aanmerking neem. Dit sluit die faktore in waarna die Europese howe in Olsen en Panayi verwys, om die probleem van “if it does not exist, it can have no reputation” waarna die hof in NLCM Trust²⁰¹ verwys, te ondervang. Dus kan die hof bepaal of die trust werklik by enige aktiwiteite betrokke is wat daaraan “’n liggaam” in die sin van ’n onderskeibare entiteit gee. Die trust moet dus, in die woorde van BOE Bank,²⁰² ’n “legal existence” hê wat, na analogie van die uitspraak in Witwatersrand Native Labour Association,²⁰³ onder meer kan beteken dat die trust “engaged in some business for the purpose of profit” is. Dit beteken byvoorbeeld dat ’n trust wat bloot gebruik word om aandele te hou en vir wie die goeie naam of reputasie geensins belangrik is nie, waarskynlik nie suksesvol ’n lastergeding sal kan voer nie.

Om die hof by te staan in die vraag of die trust by aktiwiteite betrokke is, kan die toets wat in Olsen gestel is, aangelê word deur onder meer te kyk of die trust ’n sake-onderneming met personeellede is en ’n handelsreputasie het wat vir ’n onbeperkte tydperk²⁰⁴ van ’n sakeperseel af sake doen. Die feitevraag is dus of die trustonderneming, as dit ’n individu of regspersoon was, in dieselfde omstandighede belaster sou kon word, of, soos regter Bristowe dit reeds meer as ’n eeu gelede in Rand Water Board²⁰⁵ten opsigte van ’n regspersoon gestel het, die laster die onderneming in die doel waarvoor dit geskep is, geskaad het.

Aansluitend hierby kan die teenwoordigheid van vermoënskade ’n aanduiding daarvan wees dat die trust wel belaster is – byvoorbeeld as eienaars in die aanvanklike voorbeeld skielik traag word om met XY Trust sake te doen weens die bewerings wat daarteen gemaak is.

Laastens glo ons dat ’n hof ook in die lig van die bepalings van die Grondwet sal beslis oor die vraag of uitbreiding van die lasterreg in die betrokke geval tot ongeregverdigde diskriminasie aanleiding sou gee. Die uiteindelike versoek is immers dat die hof (om Neethling en Potgieter²⁰⁶ – wat binne die konteks van ’n late skryf, maar wat net so wel op XY Trust se probleem van toepassing is – aan te haal),

’n waarde-oordeel moet vel wat alle relevante beleidsoorwegings omvat. Indien hierdie oorwegings dit regverdig, moet die hof bevind dat die late onregmatig is en die dader aanspreeklik stel mits natuurlik alle ander delikselemente ook aanwesig is.

Die betoog in hierdie ondersoek is dus nie ten gunste van ’n algemene uitbreiding na alle trusts nie, maar na ’n billike beregting van elke geskil. Alhoewel die voorstel regsistematici moontlik sal afskrik, behoort dit in die lig van die volledige beredenering in Media24 oor die redes waarom ’n lasteraksie wel vir regspersone moontlik is,²⁰⁷ nie vergesog te wees nie. In hierdie saak het dit, soos reeds uitgewys, gegaan oor die feit dat die gemenereg ’n rasionele, verligte regstelsel is wat deur beginsels van billikheid gerig word met oplossings wat altyd aan die beginsels van geregtigheid,²⁰⁸ asook die grondwetlike beginsel van gelykheid voor die reg, konkrete uitdrukking gee.

5. Ten besluite

Alhoewel XY Trust se moontlike lastereis tans nog nie ’n toonbeeld van regsekerheid bied nie, kan hierdie artikel ’n bydrae lewer tot die debat oor die besondere aard van lasteraksies en trusts. Die bydrae van hierdie artikel, gekoppel aan die inherente bevoegdheid van hoër howe om die gemenereg in ooreenstemming met grondwetlike beginsels aan te pas, kan daartoe meewerk dat so ’n eis wel suksesvol sou wees.

Bibliografie

Ancient Pages. 2017. What was Lex Salica. http://www.ancientpages.com/2017/12/13/what-was-lex-salica/ (15 Junie 2018 geraadpleeg).

Appermont, N. 2016. Adrift between Scylla and Charybdis? The trust caught between a civil law rock and a fiscal hard place. Trusts & Trustees, 22(10):1134–64.

Devenish, G.E. 2006. A commentary on the South African bill of rights. Durban: LexisNexis Butterworths.

De Waal, M. 1993. Anomalieë in die Suid-Afrikaanse trustreg. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 93(1):1–10.

—. 1997. Die van ’n trustbegunstigde om onafhanklik van die trustee ’n regsgeding in verband met ’n trust te voer. Tydskrif virdie Suid-Afrikaanse reg, 1:148–54.

—. 2000. The core elements of the trust: aspects of the English, Scottish and South African trusts compared. South African Law Journal, 117(3):548–71.

—. 2009. The strange path of trust property at a trustee's death: Theory and practice in the law of trusts. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 1:84–101.

Hansmann, H. en U. Mattei. 1998. The functions of Trust Law: A comparative legal and economic analysis. New York University Law Review, 73(2):434–79.

Kilaita, M. en D. Friedman. 2012. The Babylonian and Assyrian legal systems of ancient Mesopotamia. http://www.daviddfriedman.com/Academic/Course_Pages/legal_systems_very_different_12/Papers_12/%20Babylon_Kilaita_12.htm (15 Junie 2018 geraadpleeg).

King, L.W. 1915. The Code of Hammurabi. http://www.general-intelligence.com/library/hr.pdf (18 Junie 2018 geraadpleeg).

Kloppers, D.F. 2001. Die afdwinging van ’n modus vir ’n onpersoonlike doel. LLM-skripsie, PU vir CHO, Potchefstroom.

Kloppers, H. 2006. Enkele lesse vir trustees uit die Parker-beslissing. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 2:414–23.

Lamprecht, M. 2010. Die bestaansreg van ’n besigheidstrust. LLM-skripsie, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom.

Loubser, M. en R. Midgley (reds.). 2017. The law of delict in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press.

Neethling, J. 2009. Vryheid van (media-)spraak en die beskerming van persoonlikheidsregte. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 49(1):43–61.

—. 2011. ’n Vergelyking tussen die individuele en korporatiewe persoonlikheidsreg op identiteit. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 1:62–75.

Neethling, J. en J. Potgieter. 2015. Neethling-Potgieter-Visser law of delict. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis-Butterworth.

—. 2016. Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late: onregmatigheid en nalatigheid. LitNet Akademies, 13(1):491–501.

Neethling, J., J.M. Potgieter en P.J. Visser. 2005. Neethling’s law of personality. 2de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Potgieter, J.M., L. Steynberg en T.B. Floyd. 2012. Visser & Potgieter skadevergoedingsreg. 3de Uitgawe. Kaapstad: Juta & Kie.

Stander, L. 1999. Hoe veilig is bates in ’n trust ingeval van die sekwestrasie van die boedel van een van die betrokke partye? Tydskrif vir Regswetenskap,24(2):145–70.

Van Zyl, D.H. 1977. Geskiedenis en beginsels van die Romeinse privaatreg. Durban: Butterworth.

Van Zyl, R. 2017. Die invloed van die stipulatio alteri op die inter vivos trust in die Suid-Afrikaanse reg: voorgestelde oplossings vir beter regulering. LLD-proefskrif, Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein.

Veeder, V.V. 1903. The history and theory of the law of defamation. Columbia Law Review, 3(8):546–73.

Vincent, G.E. 1904. The laws of Hammurabi. American Journal of Sociology, 9(6):737–54.

Vorster, A. en J.P. Coetzee. 2015. Die geldigheidsvereistes van ’n trust opnuut ondersoek – Khabola v Ralithabo [2011] ZAFSHC 62. Potchefstroomse Elektroniese Regstydskrif,18(5):797–810.

Wilner, I. 1942. The civil liability aspects of defamation directed against a collectivity. University of Pennsylvania Law Review, 90:414–39.

Eindnotas

¹ Kilaita en Friedman (2012); Vincent (1904:740). Ongelukkig was die wyse waarop die beskerming plaasgevind het, soms baie primitief. So bepaal art. 132: “If the ‘finger is pointed’ at a man's wife about another man, but she is not caught sleeping with the other man, she shall jump into the river for her husband” (King 1915 se vertaling). Dit het natuurlik meegebring dat die vrou se onskuld deur haar swemvermoë bepaal is!

² Die 12 Tafels, of Lex Duodecim Tabularum, was ’n vroeë poging om die Romeinse reg te kodifiseer. Volgens oorlewering is dit omstreeks 450 v.C. aanvaar – Van Zyl (1977:25).

³ Wilner (1942:415).

⁴ Veeder (1903:548).

⁵ Die Lex Salica was ’n kodifikasie van die Frankiese reg wat koning Clovis tussen 507 en 511 uitgevaardig het (Ancient Pages 2017).

⁶ Veeder (1903:545). LW: Die Romeine sou nie van "sjielings" gepraat het nie.

⁷ Devenish (2006:87); Loubser en Midgley (2017:411–2).

⁸ Potgieter, Steynberg en Floyd (2012:15–6). Die skrywers verwys na die Suid-Afrikaanse skadevergoedingsreg, waarvan die lasterreg ’n deel is.

⁹ Let daarop dat behalwe waar die konteks anders vereis, manlike voornaamwoorde gebruik word.

¹⁰ Potgieter, Steynberg en Floyd (2012:121).

¹¹ Dit word ook spesiale skade genoem, synde skade wat nie regtens vermoed word nie en spesiaal of uitdruklik in ’n hofaksie gepleit en bewys moet word (Neethling en Potgieter 2015:231).

¹² Media24 v SA Taxi Securitisation [2011] ZASCA 117 par. 8. Verwysings in die teks en notas na Media24 verwys na hierdie uitspraak en nie na die 2017-uitspraak (Media24 Ltd v Du Plessis)waar Media24 ook betrokke was nie.

¹³ Die opset hoef natuurlik nie net direkte opset te wees nie, maar kan ook dolus eventualis wees, waar die dader weet dat sy optrede lasterlik kan wees maar nogtans daarmee voortgaan – Le Roux v Dey [2011] ZA KH 4 par 131. Lesers sal waarskynlik onthou dat die verskil tussen direkte en indirekte opset ’n belangrike aspek in die onlangse Pistorius-saak en -sage was – sien DPP Gauteng v Pistorius [2015] ZASCA 204 parr. 19, 26.

¹⁴ Daar word dikwels na hierdie skade as nievermoënskade of algemene skade verwys, synde skade wat die eiser nie kwantitatief hoef te bewys nie en wat “regtens vermoed word uit ’n onregmatige handeling te volg” (Neethling en Potgieter 2015:231).

¹⁵ Media24 par. 17; Van Gijsen v Van der Merwe [2016] ZAWCHC 85 par. 68; Loubser en Midgley (2017:519). Devenish (2006:87) betoog in sy bespreking van art. 10 van die Grondwet, 1996 dat ’n onderskeid gemaak moet word tussen die reg op waardigheid wat in die betrokke artikel vervat is en die reg op ’n goeie naam wat gemeenregtelik deur middel van ’n lasteraksie beskerm kan word. Sien ook Potgieter v Kilian (1995) BLCR 1498 (N) 1527 C–D. Neethling (2009:45–6) wys egter daarop dat daar algemene instemming bestaan dat die regte op eer, goeie naam en identiteit deel vorm van en beskerm word deur die omvattende reg op menswaardigheid.

¹⁶ Van Gijsen v Van der Merwe [2016] ZAWCHC 85 par. 68.

¹⁷ Le Roux v Dey [2011] ZA KH 4 par 105. Verwysings na Dey in die teks en notas verwys na die uitspraak van die Konstitusionele Hof (waarna in die res van die artikel as KH verwys word).

¹⁸ In die res van die artikel die HHA genoem.

¹⁹ Le Roux v Dey 2010 2 SA 210 (HHA) par. 10. Sien ook Dey par. 114.

²⁰ Neethling(2009:46).

²¹ Neethling (2011:68).

²² Van Gijsen par. 68. ’n Voorbeeld van die wraakaard van die aksie kom reeds in die Kode van Hammurabi voor. Par. 127 (King 1915 se vertaling) lui soos volg: “If any one ‘point the finger’ (slander) at a sister of a god or the wife of any one, and can not prove it, this man shall be taken before the judges and his brow shall be marked.” Veeder (1903:549) wys daarop dat die regsposisie in die Engelse reg tydens die bewind van die vroeë konings Alfred, Edgar en Canute (of Knoet soos hy soms in Afrikaans bekend staan) ingehou het dat die lasteraar se tong uitgesny moet word tensy hy “die prys van sy kop” kon betaal.

²³ In sy minderheidsuitspraak in Media24 par. 79 stel Nugent AR dit só: “What is compensated for is harm to feelings.”

²⁴ Potgieter, Steynberg en Floyd (2012:513). Hierdie stelling word nietemin gekwalifiseer (sien 512).

²⁵ Veeder (1903:548).

²⁶ In Media24 par. 33 word dit gestel dat “the purpose of damages for defamation is not to punish the defendant”.

²⁷ S v Piedt [2011] ZAWCHC 467, 2: “Ons Howe beskou afskrikking as die oorheersende en universele erkende doel van straf.”

²⁸ Media24 par. 40.2.

²⁹ In die minderheidsuitspraak in Media24 par. 110 is die bestraffende aard van algemene skade in ’n burgerregtelike geding juis ’n aspek wat deur Nugent AR uitgelig word. Sien ook die onderwerpsregister o.a. onder “straffunksie” in Potgieter, Steynberg en Floyd (2012), waar op verskeie plekke oor die beweerde straffunksie van genoegdoening geskryf word.

³⁰ In Van Gijsen par. 70 som die hof die publikasievereiste soos volg op: “In die algemeen word aan die publikasievereiste voldoen indien die gewraakte woorde of gedrag aan minstens een ander persoon as die belasterde self openbaar gemaak word.”

³¹ Dey par. 85. Die hof wys daarop dat ’n volledige bewyslas en nie bloot ’n weerleggingslas nie die verweerder ten laste gelê word nadat publikasie bewys is. Sien ook Media24 Ltd v Du Plessis [2017] ZASCA 33 par. 20; Van Gijsen parr. 75, 78. Die verweerder kan daarom nie bloot ontken dat die bewerings lasterlik is nie – hy moet getuienis aanbied om die ontkenning te staaf (Van Gijsen par. 92).

³² Par. 127 van die Kode van Hammurabi (King 1915).

³³ Dey par. 91.

³⁴ Media24 par. 38.

³⁵ Media24 par. 53. Sien ook Nugent AR se minderheidsuitspraak (par. 84). Gemeenregtelik was die amende honorable ook beskikbaar ingevolge waarvan die eiser ’n verskoning van die verweerder kon eis. Alhoewel hierdie remedie weens onbruik verval het, het die hof in Mineworkers Investment Co v Modibane 2002 6 512 (W) par. 24 bevind dat al is die remedie nie meer deel van ons reg nie, daar geen rede is waarom ’n analoë remedie nie deel van die reg kan word nie. Sien ook Neethling, Potgieter en Visser (2005:173); Neethling en Potgieter (2015:268); Loubser en Midgley (2017:522–4).

³⁶ Dey par. 195.

³⁷ Dey parr. 200, 202.

³⁸ Dey par. 206.

³⁹ Van Gijsen par. 68.

⁴⁰ Neethling (2009:49); Neethling en Potgieter (2015:365); Loubser en Midgley (2017:440).

⁴¹ Neethling (2011:64 vn. 17).

⁴² Neethling (1998:89); Neethling en Potgieter (2015:343); Neethling, Potgieter en Visser (2005:70). Hierdie siening word ook deur Nugent AR in die minderheidsuitspraak in Media 24 ondersteun.

⁴³ Media24 par. 17.

⁴⁴ Cape Times Ltd v South African Newspaper Co Ltd (1906) 23 SC 43, 49.

⁴⁵ GA Fichardt Ltd v The Friend Newspapers Ltd 1916 AD 1.

⁴⁶ Per Innes HR in Friend Newspapers 5. In dieselfde uitspraak 8 spreek Solomon AR hom soos volg oor die aangeleentheid uit: “It has been settled by a series of decisions, both in England and in South Africa, that an action will lie at the suit of a trading company for statements defaming it in its business character or reputation. ... The law on this subject is now well settled, and it is unnecessary, therefore, to discuss the authorities dealing with it.”

⁴⁷ Die Spoorbond v South African Railways; Van Heerden v South African Railways 1946 AD 999,1007, 1010–11. ’n Interessante en vir doeleindes van hierdie navorsing belangrike opmerking is dié van Schreiner AR dat “the opinion of other persons is of value to him and although it is not usual to speak ... of defamation as a form of theft, it has become in some degree assimilated to wrongs done to property”.

⁴⁸ Multiplan Insurance Brokers (Pty) Ltd v Van Blerk 1985 3 SA 164 (D) 166B–168A; A Neuman CC v Beauty Without Cruelty International 1986 4 SA 675 (K) 688B–C.

⁴⁹ Universiteit van Pretoria v Tommie Meyer Films (Edms) Bpk 1977 4 SA 376 (T).

⁵⁰ Church of Scientology in SA (Incorporated Association not for Gain) v Reader’s Digest Association SA (Pty) Ltd 1980 4 SA 313 (K).

⁵¹ Tommie Meyer Films 387; Church of Scientology 317F–H; Media24 par. 20.

⁵² Dhlomo v Natal Newspapers (Pty) Ltd [1988] ZASCA 173.

⁵³ Dhlomo 21 – die verwysings in hierdie uitspraak is bekom van die SAFLII-webwerf (www.saflii.org).

⁵⁴ Dhlomo 25.

⁵⁵ Dhlomo 25–7.

⁵⁶ Media24 par. 33. Ook in sy minderheidsuitspraak in par. 65 stel Nugent AR dit duidelik: “We agree that a trading corporation has a protectable interest in its reputation, and we agree that it is entitled to redress once the elements of unlawful defamation have been established in the ordinary way.”

⁵⁷ Media24 par. 37.

⁵⁸ Ibid.

⁵⁹ Media24 par. 39.

⁶⁰ Media24 par. 42.3. Die diskriminasie waarna die hof hier verwys, is natuurlik nie geleë in die vraag of daar “onbillik” teen ’n regspersoon “gediskrimineer” word deur nie daaraan sekere persoonlikheidsregte toe te ken nie, maar of die regspersoon se regte anders as dié van ’n individu hanteer word.

⁶¹ Media24 par. 43.

⁶² Media24 par. 44. Brand AR (par. 46) wys trouens daarop dat die KH reeds in Investigating Director: Serious Economic Offences v Hyundai Motor Distributors (Pty) Ltd 2001 1 SA 545 (KH) parr. 17–18 bevind het dat regspersone ook ’n reg op privaatheid het.

⁶³ Media24 par. 47. Die KH het reeds in Dey (par. 202) binne die konteks van ’n lastersaak daarop gewys dat respek vir waardigheid ’n belangrike hoeksteen in die nuwe grondwetlike bedeling is.

⁶⁴ Media24 par. 48. Die KH het trouens in Khumalo v Holomisa 2002 5 SA 401 (KH) bevind dat die lasterreg grondwetlik is en ’n balans tussen die reg op vryheid van spraak aan die een kant en die reg op waardigheid aan die ander kant skep.

⁶⁵ Herbal Zone v Infitech Technologies [2017] ZASCA 8.

⁶⁶ Herbal Zone par. 36.

⁶⁷ Dit is redelik seker, want die minderheidsuitspraak van Nugent AR het baie vrae oor die aard van algemene skade wat in lastereise aan regspersone toegestaan word, laat ontstaan. Daarby het Snyders AR (par. 115) opgemerk: “It is clear that the direction taken by Nugent JA needs to be explored in future litigation of this kind.”

⁶⁸ Appermont (2016:1136); De Waal (2000:555; 2009:86).

⁶⁹ Appermont (2016:1136).

⁷⁰ De Waal (2000:548); De Waal (1993:2).

⁷¹ Hansman en Mattei (1998:437).

⁷² Lamprecht (2010:2).

⁷³ Kloppers (2006:415).

⁷⁴ De Waal (1993:3).

⁷⁵ Of “mortis causa”, dus letterlik “weens die dood van die testateur”.

⁷⁶ “Inter vivos”, letterlik “tussen lewendes”. Sien ook Van Zyl (2017:165 e.v.).

⁷⁷ De Waal (2000:548); Lamprecht (2010:5) en die bronne aldaar aangehaal. Vorster en Coetzee (2015:1801) verwys na ’n vyftal geldigheidsvereistes vir die bestaan van ’n trust, o.m. die bedoeling om ’n trust op te rig, ’n duidelike en wettige trustdoel en begunstigdes wat bepaald of bepaalbaar is.

⁷⁸ CIR v MacNeillie’s Estate 1961 3 SA 833 (A) 840; Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A); Kohlberg v Burnett 1986 3 SA 12 (A) 25C; CIR v Friedman 1993 1 SA 353 (A) 370I.

⁷⁹ Gowar v Gowar (149/2015) [2016] ZASCA 101.

⁸⁰ Wet op die Beheer van Trustgoedere 57 van 198 (hierna die Trustwet). Alhoewel dié wet verskeie aspekte van die trustreg hanteer, wys De Waal (1997:148) tereg daarop dat die wet nie ’n kodifikasie van die trustreg is nie. Dit bring mee dat vele aspekte van die trustreg buite die wet hanteer moet word.

⁸¹ Art. 1 van die Trustwet; Lamprecht (2010:4).

⁸² Sien ook Trustees of the P Panayi Accumulation & Maintenance Settlements v Commissioners for Her Majesty’s Revenue and Customs (C646/15) [2017] CJEU.

⁸³ Gowar par. 20.

⁸⁴ Ibid. In Lupacchini v Minister of Safety and Security [2010] ZASCA 108 par. 1 verwoord Nugent AR die regsaard van ’n trust soos volg: “A trust that is established by a trust deed is not a legal person – it is a legal relationship of a special kind that is described by the authors of Honoré’s South African Law of Trusts as ‘a legal institution in which a person, the trustee, subject to public supervision, holds or administers property separately from his or her own, for the benefit of another person or persons or for the furtherance of a charitable or other purpose’.” Sien ook Theron v Loubser [2013] ZASCA 195 par. 5. Hierdie trust moet onderskei word van ’n bewindtrust waar die bates reeds in die begunstigdes vestig en die trustees se magte en diskresie beperk word – Lamprecht (2010:17); Stander (1999:147) en die gesag aldaar aangehaal.

⁸⁵ Gowar par. 21. Petse AR verwys na Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker [2004] ZASCA 56 par. 10: “[A trust] is an accumulation of assets and liabilities. These constitute the trust estate, which is a separate entity. But though separate, the accumulation of rights and obligations comprising the trust estate does not have legal personality. It vests in the trustees, and must be administered by them – and it is only through the trustees, specified as in the trust instrument, that the trust can act.”

⁸⁶ Art. 9 van die Trustwet; Gowar par. 26.

⁸⁷ Fred Olsen et al v The Norwegian State [2014] EFTA Ct Rep 400 par. 43; Lamprecht (2000:16); Stander (1999:151)

⁸⁸ Stander (1999:146).

⁸⁹ De Waal (1993:3–8).

⁹⁰ Van Zyl (2017).

⁹¹ Appermont (2016:1137).

⁹² Braun v Blann and Botha 1984 2 SA 850 (A) 859E-F; De Waal (2000:550); Lamprecht (2010:13).

⁹³ Van Zyl (2017:158) en die bespreking van Potgieter v Potgieter 2012 1 SA 637 (HHA).

⁹⁴ De Waal (2000:566); Klagsbrun v Raath [2018] ZAGPPHC 202 par. 2.

⁹⁵ Gowar parr. 30, 32.

⁹⁶ Harper v Crawford [2017] ZAWCHC.

⁹⁷ Harper par. 7.

⁹⁸ Dit staan bekend as die Beningfield-uitsondering wat deur die graaf van Selbourne in Beningfield v Baxter (1886) 12 AC 167 (PC) 178–9 verwoord is. Die uitsondering het onlangs weer in die HHA ter sprake gekom – sien Standard Bank of South Africa Limited v July [2018] ZASCA 85 par. 15.

⁹⁹ Gross v Pentz 1996 4 SA 617 (A) 628I–J; De Waal (1997:152).

¹⁰⁰ Magnum Financial Holdings (Pty) Ltd (in Liquidation) v Summerly 1984 1 SA 160 (W).

¹⁰¹ Stander (1999:152).

¹⁰² Stander (1999:158).

¹⁰³ Melville v Busane [2011] ZAECPEHC 45.

¹⁰⁴ Art. 2 van die Insolvensiewet 24 van 1936.

¹⁰⁵ Melville par. 7.

¹⁰⁶ De Waal (1993:4).

¹⁰⁷ Appermont (2016:1140).

¹⁰⁸ O’Shea v Van Zyl [2011] ZASCA 156.

¹⁰⁹ O’Shea par. 23.

¹¹⁰ Kloppers (2006:416–7).

¹¹¹ Art. 9 van die Trustwet; De Waal (2000:561).

¹¹² De Waal (2000:562).

¹¹³ BOE Bank Ltd (formerly NBS Boland Bank Ltd) v Trustees, Knox Property Trust [1999] 1 All SA 425 (D) 436D–E.

¹¹⁴ Standard Bank v Swanepoel NO [2015] ZASCA 71.

¹¹⁵ Swanepoel par. 16.

¹¹⁶ Swanepoel par. 17.

¹¹⁷ O’Shea parr. 23–4.

¹¹⁸ De Waal (1993:3).

¹¹⁹ De Waal (2009:96).

¹²⁰ Joubert v Van Rensburg 2001 1 SA 753 (W) 772A–B.

¹²¹ De Waal (2000:566). Die Engelsregtelike spreuk “a trust will not fail for want of a trustee” geld daarom ook in die Suid-Afrikaanse reg (De Waal 2009:93).

¹²² De Waal (2009:94).

¹²³ De Waal (2009:100): “One therefore finds the strange reality that the trust can continue to exist without any trustee in office.”

¹²⁴ Goosen v The Mont Chevaux Trust [2017] ZASCA 89.

¹²⁵ Mont Chevaux Trust par. 2.

¹²⁶ Ibid.

¹²⁷ Voorbeelde hiervan is die volgende: “[T]he trust launched an application” (par. 3); “The trust also cited the municipality” (par. 3); “The trust filed a notice of intention to abide by the judgment of this court, citing financial constraints” (par. 6).

¹²⁸ Gowar par. 3.

¹²⁹ Frieslaar v Ackerman [2018] ZASCA 3 par. 37.

¹³⁰ Loggenberg v Maree [2018] ZASCA 24 par. 22.

¹³¹ CWA Snyders NO as Trustee of the Louis Snyders Familie Trust v Louistef (Pty) Ltd [2017] ZACC 28.

¹³² Die term Europese reg (in Engels European law)verwys na die reg wat in Europese state gedeel word en soms spesifiek na die reg in die Europese Unie (https://www.britannica.com/topic/European-law). Hierdie begrip word dikwels in verband met ’n meestersgraad in die regte gebruik, bv. in die webadvertensies van die Universiteite van Lijden en Edinburgh.

¹³³ Fred Olsen et al v The Norwegian State [2014] EFTA Ct Rep 400.

¹³⁴ In Engels bekend as die EFTA Court.

¹³⁵ Olsen par. 96 (ons beklemtoning).

¹³⁶ Olsen pa. 97.

¹³⁷ Olsen par. 103.

¹³⁸ Panayi par. 5. Soos hier bo verduidelik, is dit ook die Suid-Afrikaanse regsposisie.

¹³⁹ Panayi par. 26.

¹⁴⁰ Panayi par. 32 (ons beklemtoning).

¹⁴¹ Die uitspraak herinner aan Magnum Holdings waar die hof bevind het dat omdat dit oor afsonderlike regte en verpligtinge beskik, ’n trust ’n skuldenaar – dus afsonderlike persoon – vir doeleindes van insolvensieverrigtinge is.

¹⁴² 34 van 2005.

¹⁴³ 60 van 2000 na die inwerkingtreding van die Wysigingswet op Vuurwapenbeheer 28 van 2006.

¹⁴⁴ 71 van 2008.

¹⁴⁵ 58 van 1962.

¹⁴⁶ Wet op Belasting op Toegevoegde Waarde 89 van 1991.

¹⁴⁷ Magnum Financial 163H.

¹⁴⁸ De Waal (1993:5).

¹⁴⁹ De Waal (2000:563).

¹⁵⁰ De Waal herhaal hierdie stelling in ’n latere artikel (2009:84): “Then there are instances where trust practice is quite patently at odds with established trust theory.”

¹⁵¹ De Waal (1993:10).

¹⁵² Ernst v Goosen [2013] ZAGPPHC 149.

¹⁵³ In hierdie saak was die eiser nie suksesvol nie, omdat hy nie publikasie van die lasterlike bewerings kon bewys nie en die hof ook bevind het dat die bewerings nie lasterlik is nie – Ernst parr. 8, 13.

¹⁵⁴ O.A. 385 & 2027 van 2010.

¹⁵⁵ O.A. 385 & 2027 van 2010 par. 5(iv).

¹⁵⁶ O.A. 385 & 2027 van 2010 par. 11. Die hof verwys later (par. 13) weer na die trust se reg om ’n lasteraksie in te stel in hierdie kostelike taalgebruik: “Those are two sides of a coin and any distinction sought to be made would amount to distinguishing between tweedledum and tweedledee or rock and hard place and it cannot be taken as one between chalk and cheese.”

¹⁵⁷ O.A. 385 & 2027 van 2010 par. 67.

¹⁵⁸ Gold Mining and Minerals Development Trust v Zimbabwe Miners Federation HC 2014/04 [Z] (hierna GMMD Trust). Die uitspraak dui ook aan dat die Zimbabwiese trustreg ooreenstem met Engelse en Suid-Afrikaanse regsbeginsels.

¹⁵⁹ GMMD Trust 2 (die paragrawe in die uitspraak is nie genommer nie) waar die hof na Matebeleland Zambezi Water Development Trust v Zimbabwe Newspapers (1980) Ltd 2002 1 ZLR 12 (H) verwys.

¹⁶⁰ GMMD Trust 3.

¹⁶¹ GMMD Trust 4.

¹⁶² Ibid.

¹⁶³ De Waal (2009:86) herinner daaraan dat, ten spyte van die verskille in die Engelse en Suid-Afrikaanse trustreg, eg. steeds ’n “rich source for comparative law purposes” is.

¹⁶⁴ North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2009] EWHC 3311 (QB) (hierna NLCM Trust).

¹⁶⁵ NLCM Trust par. 2.

¹⁶⁶ NLCM Trust par. 6. Die hof neem hierdie aspek verder in par. 8: “It is not a human being or a group of human beings, nor is it a corporation or quasi-corporation in the sense that it has been given some of the attributes of a corporation, such as the capacity to sue or be sued.”

¹⁶⁷ NLCM Trust par. 11.

¹⁶⁸ North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2010] EWCA Civ 526.

¹⁶⁹ North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2010] EWCA Civ 526 par. 9.

¹⁷⁰ Media24 par. 39.

¹⁷¹ Media24 par. 17.

¹⁷² Gowar par. 20.

¹⁷³ In GMMD Trust 4.

¹⁷⁴ In North London Central Mosque Trust (a charity) v Policy Exchange [2010] EWCA Civ 526 par. 9.

¹⁷⁵ Dit is, ter syde, interessant dat gedinge waarby trusts betrokke is, dikwels met familievetes te doen het. Só verwys die HHA in Gowar (par. 6) daarna dat “The chief protagonists in this bitter and drawn-out dispute are the Gowar brothers.” In Theron v Loubser [2013] ZASCA 195 begin Ponnan AR sy uitspraak met ’n aanhaling uit Romeo en Juliet en wys daarop dat die name van die families net verander kan word om die familievete in hierdie saak te beskryf. In Klagsbrun v Raath [2018] ZAGPPHC 202 het die dispuut oor broers en ’n suster se beheer van ’n trust gehandel, en in Matthews v Thyne [2018] ZAGPPHC 30 verwys Mavundla R (par. 3) na ’n “broedertwis” wat die grondslag van die geskil vorm. In Dannhauser v Van der Walt [2014] ZAGPPHC 1027 was die dispuut tussen ’n pa, sy dogter en twee trusts.

¹⁷⁶ Lamprecht (2010:21).

¹⁷⁷ Par. 3.2.3.

¹⁷⁸ Stander (1999:158) en die bespreking in 3.2.2 hier bo.

¹⁷⁹ Van die uitsprake sluit in: Farmers Trust v Competition Commission of South Africa [2017] ZAGPPHC 488; George Speropoulos Trust v Tau Rollermeule CC. [2017] ZAGPPHC 637; Government of the Republic of South Africa v David Roux Gesinstrust [2016] ZAGPPHC 139; Klagsbrun v Raath [2018] ZAGPPHC 202; Matthews v Thyne [2018] ZAGPPHC 30; Mjejane Trust v Makhubela [2016] ZAGPPHC 957; Sentinel Trust v Barns [2016] ZAGPPHC 535.

¹⁸⁰ Sien bv Absa Bank Ltd v Baugarten [2017] ZAFSHC 111; Du Toit v Coenoe 90 CC [2017] ZAFSHC 126; Kleo Investments (Edms) Bpk v Wessels [2017] ZAFSHC 6; Richter v Richter (1988/2017) [2018] ZAFSHC 45; Triegaardt v Knipe (Noordman and Others Intervening) [2017] ZAFSHC 101.

¹⁸¹ O.m. De Villiers v GJN Trust [2018] ZASCA 80; Frieslaar; Gowar; Mont Chevaux Trust; Loggenberg; Osborne v Cockin [2018] ZASCA 58.

¹⁸² George Speropoulos Trust v Tau Rollermeule CC. [2017] ZAGPPHC 637; Farmers Trust v Competition Commission of South Africa [2017] ZAGPPHC 488; Mjejane Trust v Makhubela [2016] ZAGPPHC 957; Government of the Republic of South Africa v David Roux Gesinstrust [2016] ZAGPPHC 139.

¹⁸³ Sentinel Trust v Barns [2016] ZAGPPHC 535.

¹⁸⁴ De Waal (1993:10).

¹⁸⁵ Media24 par. 40.

¹⁸⁶ Land and Agricultural Bank of South Africa v Parker and others [2004] ZASCA 56 par. 10.

¹⁸⁷ Sien in die algemeen Kloppers (2001:31–7).

¹⁸⁸ Devenish (1999:31).

¹⁸⁹ Alhoewel die Grondwet aanvanklik na “hoë howe” verwys het, is art. 169 in 2012 gewysig. Die Afrikaanse benaming is dus nou weer Hooggeregshof, wat uit verskillende afdelings bestaan.

¹⁹⁰ Du Plessis v De Klerk 1996 3 SA 850 (KH) par. 86.

¹⁹¹ Carmichele v Minister of Safety and Security [2001] ZACC 22 par. 39.

¹⁹² Molusi v Voges [2016] ZACC 6.

¹⁹³ Molusi par. 37: “The provisions of sections 8, 9, 10 and 11 of ESTA have the result that the common law action based merely on ownership and possession ... is no longer applicable.” In Media24 par. 41 stel die HHA dit duidelik: As die gemenereg in stryd met grondwetlike beginsels is, verlang art. 39(2) van die Grondwet dat die gemenereg gewysig word om by die grondwetlike beginsels aan te pas.

¹⁹⁴ Media24 par. 74.

¹⁹⁵ Media24 par. 41; Herbal Zone par. 36.

¹⁹⁶ National Media Ltd v Bogoshi 1998 4 SA 1196 (HHA).

¹⁹⁷ Bogoshi 121B–F.

¹⁹⁸ Dey par. 198.

¹⁹⁹ Dey par. 203.

²⁰⁰ Dhlomo 27.

²⁰¹ NLCM Trust par. 6.

²⁰² BOE Bank 436D–E.

²⁰³ Witwatersrand Native Labour Association Ltd v Robinson 1907 TS 264, 265.

²⁰⁴ Lamprecht (2010:27) wys daarop dat daar geen beperking op die lewensduur van ’n trust is nie en die trust nie noodwendig beëindig word as die trustees of begunstigdes verander nie.

²⁰⁵ Rand Water Board v Lane 1909 TH 4, 7.

²⁰⁶ Neethling en Potgieter (2016:494).

²⁰⁷Media24 parr. 17–55 met die opsomming in par. 55: “I can therefore find no legitimate reason why we should deviate from the rule of our common law, which had been endorsed by our courts for nearly a century, that a corporation has a claim for general damages in defamation.”

²⁰⁸ Dey par. 196.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Kan ’n trust ’n lastereis instel? ’n Verkennende ondersoek appeared first on LitNet.

Abstract

Alert watchdogs and plucky children – a jarring note from the Eastern Cape

This case dealt with a child who had been bitten by a watchdog while sitting on a boundary wall. The court was confronted by two basic questions, namely whether the dog’s behaviour had deviated from that of a reasonable dog, which is a requirement for liability of its owner in terms of the actio de pauperie, and whether the child could be regarded as having been on the defendant’s property unlawfully, which would constitute a valid defence against that action.

The judgment offers a prime example of how a court can deliver an erroneous judgment by proceeding from wrong assumptions. It accepted the pleadings, agreed to on behalf of both parties, which had been based on the hypothesis that the actions of a child under 10 years of age who is irrebuttably regarded as not being accountable in terms of sections 7 and 11 of the Child Justice Act 75 of 2008, could not be regarded as provocation so as to render the conduct of the dog reasonable under the circumstances, nor as having constituted his unlawful presence on the defendant’s property, thereby depriving the latter of his only remaining defence. This is the first time in our law that the question of accountability of a victim of a dog attack was regarded as a relevant factor in applying the principles of the actio de pauperie. There is no authority whatsoever for such an application of the rules pertaining to accountability in this context.

Influenced by its improper approach to the relevance of the lack of accountability on the victim’s part, the court concluded that the dog had acted contra naturam sui generis in attacking the child, whereas the latter’s presence on the boundary wall was found not to have been unlawful. Whereas the finding in favour of the plaintiff may please the layman who would certainly feel sympathy for any child mauled by a dog, the legal consequences of this judgment spell great danger for even the most exemplary dog owner (or the owner of any domestic animal), as virtually any harm caused to a trespasser who is not accountable at the time of trespassing will in future have to be redressed by the owner. The judgment is patently incorrect.

Keywords: accountability, actio de pauperie; children; delict; domestic animal; reasonable dog; strict liability; trespassing; unlawful presence

Trefwoorde: actio de pauperie; betreding; delik; huisdier; kinders; redelike hond; onregmatige aanwesigheid; skuldlose aanspreeklikheid; toerekeningsvatbaarheid

1. Inleiding

Indien mens die standaardhandboeke sou raadpleeg oor die deliktuele aanspreeklikheid van die eienaar van ’n huisdier vir die dood, besering of ander nadeel deur sodanige dier veroorsaak, wil dit voorkom of die toepaslike beginsels glashelder is en daar min ruimte vir onsekerheid en verwarring bestaan. Indien die eienaar of beheerder van die dier se gedrag (doen of late) tot die skade aanleiding gegee het, sal hy of sy ingevolge die beginsels van die ontwikkelde actio legis Aquiliae aanspreeklikheid kan opdoen, mits daar natuurlik aan die sogenaamde verdere delikselemente van onregmatigheid, skuld, kousaliteit en skade voldoen word (vgl Moubray v Syfret 1935 AD 199; Myburg v J & A Jorgenson 1914 EDL 89). Selfs waar die eienaar se optrede nie opsetlik of nalatig was nie, sal hy of sy steeds aanspreeklikheid kan opdoen as daar aan die vereistes van die antieke actio de pauperie, wat steeds in die Suid-Afrikaanse reg geld, voldoen word. Indien hierdie vereistes teenwoordig is in ’n geval waar die eienaar se gedrag selfs vir Aquiliese aanspreeklikheid (skuldaanspreeklikheid) voldoende sou wees, sou die eiser steeds ’n keuse kon uitoefen om liefs ingevolge die beginsels van die actio de pauperie (wat geen skuldvereiste aan die kant van die eienaar stel nie) te prosedeer, aangesien dit onder omstandighede veel makliker kan wees om die bewyslas te kwyt as onder die beginsels wat op normale deliksaksies van toepassing is (sien veral Neethling en Potgieter 2015:392 e.v.; Loubser en Midgley 2017:458 e.v.; Van der Walt en Midgley 2016:56 e.v.; Van der Merwe en Rabie 2014:319 e.v.; Van der Merwe en Olivier 1989:486 e.v; en McKerron 1971:251 e.v.).

Die saak tans onder bespreking is op basis van die reëls van die actio de pauperie besleg. Derhalwe moet die eiser slegs bewys dat (i) die verweerder ten tye van skadeberokkening die eienaar daarvan was, (ii) die dier ’n huisdier was en (iii) die dier by skadeberokkening contra naturam sui generis (anders as ’n ordentlike dier van sy soort) opgetree het (Loriza Brahman v Dippenaar 2002 2 SA 477 (HHA) 482F-H en gesag hier bo aangehaal). Erkende verwere teen sodanige vordering is dat die dier deur (i) oormag, (ii) die skuldige optrede of provokasie van die benadeelde of ’n derde, of (iii) die uitlokkende optrede van ’n ander dier aangestig is (wat daarop dui dat die dier nie op grond van innerlike prikkelbaarheid of boosaardigheid (inward excitement or vice, of volgens die Latynse spreuk, sponte sua feritate commota) opgetree het nie), of (iv) die eiser vrywillig die risiko van benadeling aanvaar het (sien veral Loubser en Midgley 2017:462); of (v) die benadeelde of sy of haar beskadigde eiendom nie regmatig aanwesig was waar skade deur die dier toegebring is nie (veral Van der Walt en Midgley 2016:332–3; Loubser en Midgley 2017:462). Dit is interessant dat Neethling en Potgieter (2015:394), anders as die ander skrywers, verweer (v) as ’n vierde vereiste vir die aksie inklee deur dit soos volg positief te verwoord: “Die benadeelde of sy goed moet regmatig op die plek van skadeberokkening aanwesig wees.” Dit is egter verkieslik om dit as ’n verweer aan te teken, aangesien die bewyslas om aan te dui dat daar geen regmatige aanwesigheid was nie, op die verweerder rus, anders as in die geval van die vermelde drie vereistes, ten aansien waarvan die eiser die bewyslas dra (sien veral Van der Walt en Midgley 2016:322 met gesag in vn. 4 aangehaal, 325 met gesag in vn. 8 aangehaal en 333 met gesag in vn. 8 aangehaal; sien verder Van der Merwe 1980:219). (Wat die materiële privaatreg betref, is die onsekerheid oor die aard van hierdie verweer of vereiste egter nie van kardinale belang vir ’n bespreking soos die onderhawige nie.)

Nieteenstaande die relatiewe eenvoud van ons huidige materiële reg wat skuldlose aanspreeklikheid vir skade wat veroorsaak is deur huisdiere – waarvan honde waarskynlik die meeste in die regspraak figureer – betref, duik daar elke dan en wan gevalle in die regspraak op wat hoofbrekens besorg. In dié soort gevalle raak die probleem egter nie die materiële reg betreffende die vereistes vir of verwere teen ’n vordering gebaseer op die actio de pauperie nie, dog eerder die toepassing daarvan op die feite in ’n bepaalde geval. As ’n enkele betreklik onlangse voorbeeld hiervan kan daar verwys word na Thysse v Bekker 2007 3 SA 350 (K), waar die hof die objektiewe aard van die contra naturam sui generis-vereiste sodanig oorbeklemtoon het dat die de facto- invloed van provokasie op die dier, wat ’n aanduiding verskaf het dat hy nie uit innerlike boosaardigheid opgetree het nie, totaal verontagsaam is (die hond het fel gereageer en gebyt toe die eiser se kind onverwags gestruikel en teen sy kop gestamp het; sien Scott 2008:115 vir ’n kritiese evaluasie). Dit is derhalwe meer met verwysing na hierdie toepassingsproblematiek dat hoofregter Beadle hom 47 jaar gelede soos volg in Bristow v Lycett 1971 4 SA 223 (RAD) 227A uitgelaat het: “There can be few branches of the law which are more complex and confusing than the liability for damages (sic) caused by animals, and the Roman-Dutch law here is not only no exception to the general rule, but possibly more complex than many other systems.” (Die enigste materieelregtelike probleem waarmee die hof in daardie saak te kampe gehad het, was die vasstelling van die aanspreeklikheidsvereistes van ’n moderne deliktuele vordering geskoei op die antieke edictum de feris van die curules aediles, en die vraag of dit tans nog as regsmiddel beskikbaar is waar skade deur ’n wilde dier veroorsaak is; sien hiervoor Scott 2018:510 e.v.)

Die uitspraak in Kohl v Grobbelaar laat ook die vraag ontstaan of die eenvoudige vereistes vir, en veral die verwere teen, die moderne weergawe van die actio de pauperie nie ook ’n mooi voorbeeld bied vir die stelling dat dit veelal heel moeilik is om praktiese gevolg aan maklike beginsels te gee nie – veral waar logiese toepassing daartoe sal bydra dat ’n skadevergoedingsvordering iemand met wie mens natuurlike simpatie betoon, ontsê word, soos die kind in die Thysse-saak wie se neus afgebyt is, en die kind in die saak onder bespreking wat aaklige bytwonde opgedoen het. Die ou Engelse spreuk, “hard cases make bad law”, duik onwillekeurig in die gemoed op.

2. Feite en uitspraak

Die eiseres se vyfjarige seuntjie, Reece, is deur die verweerder se baster-kettingboelhond aangeval terwyl hy op die grensmuur wat ’n derde party en die verweerder se persele geskei het, gesit het. Voordat hierdie gebeure hulle afgespeel het, het die verweerder Reece by verskeie geleenthede gemaan om nooit sy perseel te betree as hy nie daar was om sy hond te beheer nie en ook om hom daarvan te weerhou om op die muur te klim. Nieteenstaande hierdie versoeke het die kind egter op die rampspoedige dag die grensmuur – wat aan die verweerder se kant van 1,2 tot 1,45 meter hoog gewissel het – bestyg en daarop gaan sit. Die verweerder, ’n nagwerker wat op daardie oomblik aan die slaap was, se hond, wat vryelik op sy baas se grond rondbeweeg het, het Reece vervolgens aangeval en ernstig beseer. Die eiseres het in eie naam, asook as natuurlike voog van haar beseerde kind, skadevergoeding van die verweerder geëis op basis van die actio de pauperie (parr. 2, 4).

Die twee regsvrae wat beslis moes word, is pertinent deur regter Lowe geïdentifiseer, naamlik: (i) of Reece se teenwoordigheid op die grensmuur van sodanige aard was dat dit as provokasie teenoor die dier beskou kon word met die gevolg dat die hond se aanvalsgedrag nie as contra naturam sui generis sou kwalifiseer nie; en (ii) of die kind se teenwoordigheid op die grensmuur, waar hy aangeval is, regmatig was, wat die eienaar van die hond van sy verweer van onregmatige teenwoordigheid aan die kant van die beseerde sou ontneem (par. 7).

Wat die eerste regsvraag betref, kom die hof tot die volgende beslissing: “In this matter on the facts before me a well behaved (sic) dog (the reasonable dog) would not have attacked a child simply due to the child having climbed and sat on top of the boundary wall without more” (par. 10.6). Wat die tweede regsvraag betref, beperk die hof hom in sy antwoord streng gesproke nie tot die beantwoording daarvan nie, maar beroep hom op ander omstandighede om ten gunste van die eiseres te beslis: Aanvanklik wil dit voorkom of die hof Reece se teenwoordigheid op die muur nie as onregmatige teenwoordigheid beskou het nie (par. 11.6); vervolgens beslis die hof egter dat indien sy beslissing hieroor verkeerd sou wees, “such child (wat strafregtelik culpae incapax is) has a pauperian claim even if found to be on Defendant’s property without direct lawful entitlement or tacit consent” (par. 11.8; sien verder par. 11.9). Aangesien sowel die provokasie- as onregmatige teenwoordigheidsverweer deur die hof verwerp is, was die finale gevolgtrekking onvermydelik: “Judgment is given in favour of the Plaintiff in respect of the claim against the Defendant as to the merits of that claim in the actua de pauparie (sic), the issue of the quantum of that claim to stand over for further adjudication” (par. 12.3).

3. Kritiese evaluering

3.1 Inleiding

Ofskoon hierdie uitspraak in die Saflii-verslae op die internet opgeneem is en die noukeurige redigeerwerk van kundige redaksionele spanne soos dié van Juta en Kie wat verantwoordelik is vir die Suid-Afrikaanse Hofverslae, of dié van LexisNexis wat die redaksie van die All South African Law Reports behartig, moes ontbeer, is die vele onnoukeurighede wat daarin voorkom, tog erg hinderlik. Mens vra jou onwillekeurig die vraag af of enige regterlike beampte nie tog minstens een keer die finale teks van sy geskrewe uitspraak op harde kopie (waarskynlik deur ’n derde vanaf band oorgetik) moes deurgegaan en ooglopende foute, soos “Sarah v Edwards” in plaas van “SAR&H v Edwards” (par. 10.3), “well behaved” in plaas van “well-behaved” (par. 10.6) en “actua de pauparie” in plaas van “actio de pauperie” (parr. 11.8 en 12) moes aangeteken het nie. Verder is die verwysingsmetode na standaardhandboeke inkonsekwent en nie volgens normale gebruik nie. Die hof het byvoorbeeld na die handboek van Loubser en Midgley verwys deur net die titel, uitgawe en datum daarvan aan te haal, sonder verwysing na die redakteurs en/of skrywers daarvan (par. 5), terwyl daar na Neethling en Potgieter se standaardwerk verwys word deur slegs die naam van Visser, ’n mede-outeur tot die vyfde uitgawe daarvan (hy is in 2007 oorlede), in textu te vermeld, en slegs die uitgawe, sonder datum, en die name van die oorspronklike drie skrywers (as deel van die boektitel na Visser se oorlye) in ’n voetnoot (vn. 2) vermeld word (par. 6).

Verder val dit uiters vreemd op dat ’n aansienlike gedeelte van die hof se uitspraak uit direkte aanhalings uit handboeke bestaan. Nie minder nie as drie bladsye (ble. 4–6; par. 5) van die 12 bladsye wat tegnies as ratio decidendi kwalifiseer, is met sekere weglatings oorgeneem uit Loubser en Midgley se studentehandboek (2017:376–80) (deur die redakteurs bestempel as “intended to be a first reference work” – sien die “Preface” daarvan), terwyl een en ’n halwe bladsy (ble. 7–8) oorgeneem is uit Neethling en Potgieter se standaardwerk (2015:382–84, met sekere weglatings). Die “geleende” gedeelte van die ratio decidendi maak dus nie minder nie as 37,5% daarvan uit. (Indien die latere ellelange aanhaling uit Green v Naidoo 2007 6 SA 372 (W) par. 32 – sien par. 10.3 – in aanmerking geneem word, styg hierdie persentasie tot 45,3%.)Dit is die eerste keer dat ek in ’n Hoë Hof-uitspraak so ’n blatante voorbeeld van “knip-en-plak” teëkom. Dit skep beslis die indruk van oorhaastige werk. Verder moet mens deurentyd in gedagte hou dat handboeke glad nie as primêre regsbronne erkenning in ons howe geniet nie; hulle kan hoogstens ter opsporing van die primêre bronne aangewend word (vgl. Scott 2013:244–50).

3.2 Probleme rakende die pleitstukke

In die lig van die goedgevestigde materiële regsreëls wat die aanspreeklikheidsvereistes vir die actio de pauperie beheers, kom dit uiters vreemd voor dat die regsverteenwoordigers van die partye tot die volgende vergelyk gekom het betreffende die aangeleenthede waaroor die hof uitsluitsel moet gee:

1.1 The legal question to be determined by the above Honourable Court is whether the minor “Reece” was doli incapax (doli et culpae incapax) at the date of the dog attack on him and whether the Defendant, as the owner of the Bull Mastiff crossbreed dog, is liable as owner for the injuries caused by his dog to the Plaintiff’s son, Reece, an infans at the time;

1.2 if it is found that Reece was doli incapax (doli et culpae incapax) and Defendant liable as owner of the dog, then judgment be entered in favour of Plaintiff in respect of the merits of the claim and that the issue of quantum will stand over for determination at another date. (Par. 2)

Hierdie uiteensetting is allermins ’n toonbeeld van helderheid. In die eerste paragraaf word die kwessie van vasstelling van die kind se moontlike ontoerekeningsvatbaarheid voorop gestel en dan in dieselfde sin gekoppel aan die vraag of die verweerder as honde-eienaar aanspreeklik is vir die nadeel wat sy hond veroorsaak het. Laasvermelde deel van die sin is in werklikheid sinloos: die eiseres sou tog geen eis ingestel het indien sy nie die verweerder aanspreeklik wou hou nie! Dit is fundamenteel waaroor die saak (enige saak) handel. Ek vermoed dat die gedagte wat die partye waarskynlik wou uitdruk, was dat die hof moes vasstel of daar aan die aanspreeklikheidsvereistes vir die actio de pauperie voldoen is (waarvoor die bewyslas op die eiser rus), wat prima facie op aanspreeklikheid sou dui. Die wyse waarop die tweede paragraaf saamgestel is, versterk hierdie vermoede, want soos dit letterlik daar staan, is dit ook sinloos: indien die verweerder aanspreeklik bevind sou word, is dit irrelevant of die kind doli capax of incapax was! My voorgestelde uitleg sou inderdaad verduidelik waarom die tweede paragraaf met ’n verwysing na die moontlike ontoerekeningsvatbaarheid van Reece begin, naamlik dat die bewyslas vir die verweer van toerekeningsvatbaarheid aan die kind se kant op die verweerder gerus het (waarmee ek hoegenaamd nie my instemming wil betuig met die siening dat sodanige verweer in ons reg hoegenaamd in konteks van hierdie aksie bestaan nie). ’n Verdere gevolg van my uitleg is dat die verwysing na die kwessie van die kind se moontlike ontoerekeningsvatbaarheid aan die begin van die eerste paragraaf voortydig en dus onnodig is. Die verloop van die uitspraak lewer bewys daarvan dat regter Lowe se gedagterigting waarskynlik my voorgestelde uitleg gevolg het, aangesien hy eerstens ’n ondersoek geloods het na die vraag of daar aan die contra naturam sui generis­-vereiste voldoen is, opgevolg deur sy bevinding dat Reece ontoerekeningsvatbaar was en die verweerder bygevolg aanspreeklik is. Regter Lowe se ellelange aanhaling uit Loubser en Midgley se handboek (sien my opmerking onder par. 3.1 hier bo) steun ook hierdie uitleg: Daardie outeurs behandel ook eers die aanspreeklikheidsvereistes waarvoor die bewyslas op die eiser rus onder die opskrif “Elements of the action” (Loubser en Midgley 2017:378), waarna hulle onder die opskrif “Defences” (2017:379) nie minder nie as ses verwere vermeld. (Dit val dadelik op dat enige verwysing na die slagoffer se moontlike ontoerekeningsvatbaarheid nêrens in daardie handboek, of die aangehaalde gedeelte van Neethling en Potgieter se werk, waaruit ’n lang aanhaling (2015:392–4 – sien opmerking onder par. 3.1 hier bo) geneem is, te berde gebring word nie.)

Wat die hof se aanwending van die terminologie betref, dien daarop gelet te word dat dit streng gesproke verkeerd is om die Latynse term doli incapax as versamelterm vir doli et culpae incapax aan te wend. Die korrekte versamelterm is culpae incapax, omdat die selfstandige naamwoord culpa ’n wye en enge betekenis het: in enge sin verwys dit na nalatigheid, terwyl die wye betekenis daarvan (waarna die hof kennelik verwys) sowel opset as nalatigheid insluit (Hiemstra en Gonin 1986, s.v., culpa).

Die hof se uiteindelike beslissing is uiteraard beïnvloed deur die wyse waarop die eiseres en verweerder se regsverteenwoordigers hul kliënte se saak voorgedra het. Soos later sal blyk, het die aanvanklike dwaling oor fundamentele aspekte waaroor die hof tot ’n beslissing moes geraak, hom uiteindelik gewreek.

3.3 Beslissing rakende die contra naturam sui generis-vereiste

Soos reeds (par. 1) aangedui, het die hof hom eerstens bemoei met die vraag of die hond contra naturam sui generis opgetree het. Die wyse waarop die hof (par. 5) uit Loubser en Midgley se werk aangehaal het, laat nie werklik blyk waarop regter Lowe hom spesifiek toegespits het nie. Soos vermeld, het hy sekere gedeeltes van die handboek uitgelaat, en daaruit kan mens moontlik probeer aflei dat hy die behoue gedeeltes wou beklemtoon, byvoorbeeld wat die verwere betref, dat die eiser se verwytbare optrede asook die feit dat die beseerde onregmatig op die perseel waar hy of sy beseer is, aanwesig was. Die hof het selfs so ver gegaan om Loubser en Midgley se opsomming van Fourie v Naranjo 2008 1 SA 192 (K) aan te haal (2017:463–4), ofskoon die feite in daardie saak nie naastenby met die feite van die huidige geval ooreenstem nie. Die hof se verwysing (par. 6) na sekere gedeeltes van Neethling en Potgieter se werk, met inbegrip van ’n bepaalde voetnoot daarvan (waaroor later), dien blykbaar ook as ’n soort inleiding waarin en agtergrond waarteen die breë beginsels van aanspreeklikheid ingevolge die actio de pauperie uiteengesit word.

Uiteindelik word daar dan tog tot ’n punt gekom wanneer regter Lowe die kwessies aanstip waaraan hy spesifiek aandag gaan gee:

The above brings into play the defences of culpable and provocative conduct referred to in the authorities above, regardless that the child was culpae incapax, and the requirement that the child must have been lawfully (a legal right to be there alternatively having a lawful purpose) on the boundary wall for liability to ensue. In this regard and in terms of the Child Justice Act 75 of 2008 (sections 7 and 11) a child 9 years of age is irrebuttably presumed to be doli incapax, and therefore, as an example, is not accountable for trespass. (Par. 8)

Hy gaan dan onmiddellik oor tot die beoordeling van moontlike provokatiewe optrede aan Reece se kant wat, indien dit aanwesig sou gewees het, daarop sou dui dat die hond nie uit innerlike boosaardigheid en derhalwe nie contra naturam sui generis sou opgetree het nie. Ongelukkig verklaar die hof dat die verweerder moet bewys dat “Reece’s behaviour constituted provocation in the sense required (substantial negligence or imprudence) causing the animal not to act contra naturam” (par. 10.3). Die algemene beroep op Lever v Purdy 1993 3 SA 17 (A) as gesag is onvanpas, aangesien daardie saak hoegenaamd geen gesag bied vir die standpunt dat die provokerende persoon toerekeningsvatbaar (’n noodwendige voorvereiste vir “substantial negligence or imprudence”) moet wees nie; dit stel bloot die normale vereiste dat die bewyslas in die geval van ’n verweer van provokasie op die verweerder rus.

Dit is ten ene male onwaar dat ons reg vereis dat die persoon wat die hond provokeer, onder alle omstandighede toerekeningsvatbaar moet wees. Die hof verwar hier die verwere van provokasie met bydraende skuld aan die eiser se kant. Wat uiters vreemd opval, is dat regter Lowe vroeër in die loop van sy lang aanhaling (par. 6) uit Neethling en Potgieter se handboek ook die inhoud van voetnoot 44 (Neethling en Potgieter 2015:383) aangehaal het, waar daardie skrywers gesag verskaf vir hul stelling dat skuldige of provokatiewe optrede aan die kant van die benadeelde ’n absolute verweer is. Wat die regter egter kennelik uit die oog verloor het, is dat sy beroep op die inhoud van daardie voetnoot juis gesag is vir die stelling dat toerekeningsvatbaarheid van die benadeelde geen rol te speel het in hierdie konteks nie. (Met ’n beroep op Green v Naidoo 378–9 verklaar Neethling en Potgieter t.a.p.: “This conduct need not necessarily be accompanied by fault. Therefore even the conduct of a child younger than 10 years (who is accordingly culpae et doli incapax …) can provoke a dog sufficiently that it does not act contra naturam sui generis if it bites the child.) Op raaiselagtige wyse het regter Lowe, direk nadat hy hierdie woorde aangehaal het (par. 6 in fin.), na “Footnote 14” (sonder vermelding van die betrokke bladsy) verwys, waarmee hy oënskynlik ’n kwalifikasie aan Neethling en Potgieter se stelling wou heg. ’n Gedeelte van die bewoording van die geheimsinnige voetnoot lui soos volg: “The law requires that the person concerned must at least have had the mental and intellectual capacity to comprehend and avoid the danger in a particular situation.” By nabetragting blyk dit dat die vermelde voetnoot op bladsy 131 voorkom, waar die skrywers in algemene terme die betekenis van toerekeningsvatbaarheid, as voorvereiste vir ’n skuldverwyt, behandel. Hierdie stelling is niks meer nie as ’n weergawe van die eerste vereiste vir ’n bevinding van toerekeningsvatbaarheid; dit is allermins gesag vir enige stelling dat provokatiewe optrede wat ’n dier tot aanval aanstig, negeer behoort te word indien dit sou blyk dat die aanstigter ontoerekeningsvatbaar sou wees. Indien regter Lowe sy verwysing na “provocation in the sense required (substantial negligence or imprudence)” met verwysing na die inhoud van die aangehaalde voetnoot 14 wou motiveer, het hy in die lig van bestaande regspraak klaaglik misluk. Afgesien van die feit dat die aangehaalde passasie uit Neethling en Potgieter se werk direk teenstrydig met die hof se siening is, het regter Satchwell in haar uitspraak in Green v Naidoo 378H–379C soos volg gereageer op die eiser se betoog dat ’n ontoerekeningsvatbare kind van vier jaar nie daartoe in staat is om ’n daad van provokasie te pleeg nie (in daardie geval het die dogtertjie ’n rofie van ’n hond se neus afgetrek terwyl hy aan die eet was):

First, it is my understanding that C, as a child aged four, cannot be held liable in law for an act she may have performed but it does not mean that the act was not performed. There are no legal consequences for C since it is not sought and no one is able to seek that she be classified a “wrongdoer”. However, there may still be factual consequences for other actors. Second, the enquiry which I must perform is directed at ascertaining the conduct expected of a reasonable dog acting in accordance with its nature when faced with such a situation. It does not help the enquiry to wish away or ignore the very situation into which one is enquiring. Third, I am concerned that this proposition would require that a dog should be in a position to distinguish whether or not his assailant is doli or culpa (sic) capax or incapax. Fourth, I know of no authority that requires the “external force … onerous to dogs” to be a doli or culpa (sic) capax human.

’n Sterker aanduiding van die irrelevansie van die aanstigter se toerekeningsvatbaarheid of ontoerekeningsvatbaarheid met betrekking tot die provokatiewe gedrag is nouliks te bedink. Hierdie denkrigting sluit ook goed aan by die idee dat die contra naturam sui generis-vereiste kunsmatig is omdat dit as ’t ware ’n verwytbare gesindheid aan diere toedig asof hulle gelykstaande is aan mense en verder dat die verskillende interpretasies daarvan deur die howe tot onsekerheid aanleiding gee (sien bv. Van der Merwe 1970:289–91; Van der Merwe 2003:593; Van der Merwe en Rabie 2014:325; en vgl. Zimmermann 1990:115–6). Daar kan akkoord gegaan word met Van der Merwe (2011:640–1) se voorstel dat die contra naturam sui generis-vereiste vervang behoort te word deur ’n vereiste dat die huisdier die nadeel uit eie beweging veroorsaak het en nie omdat dit deur ’n bepaalde soort verwytbaarheid getref word nie.

Nog meer onbegryplik is die stelling van regter Lowe, na ’n lang aanhaling (byna ’n hele bladsy van sy uitspraak) uit die Green-saak, waarin hy toegee dat hy die gesag waarna hy verwys het, moet toepas, maar dit dan bloot nie doen nie (par. 10.4). In sy volgende sin herhaal hy dan gewoon slegs die goedgevestigde reël dat die “redelike hond”-toets toegepas moet word, en nie die toets van die bepaalde ras waartoe die hond wat nadeel veroorsaak het, behoort nie. (Geen gesag word verskaf nie, maar sien in die besonder Da Silva v Otto 541I–543A; vgl. verder die Loriza Brahman-uitspraak 485H–486A.) Dit gee hom dan die geleentheid om op die feite te beslis dat “there is nothing to indicate that this behaviour (die feit dat die kind op die muur gesit het) constituted any particular external stimuli (sic) which would have indicated that the dog did not act contra naturam” (par. 10.5), en dat die hond se optrede derhalwe aan die vereistes van die contra naturam sui generis-vereiste voldoen (parr. 10.6–10.7). Terugskouend beteken hierdie bevinding dat die ganse uiteensetting oor die kind se ontoerekeningsvatbaarheid dus oorbodig was!

Ofskoon die kwessie van toerekeningsvatbaarheid ongeregverdig by die beslegting van hierdie saak bygesleep is, dien daar egter in die verbygaan op ’n foutiewe aanname deur die hof gewys te word. Die 10-jaar-ouderdomsgrens wat ons reg ingevolge artikels 7 en 11 van die Child Justice Act75 van 2008 stel vir die onweerlegbare vermoede van kinders, geld slegs wat die strafreg betref. In die privaatreg geld die gemeenregtelike reëling nog steeds dat kinders onder sewe jaar onweerlegbaar geag word ontoerekeningsvatbaar te wees, terwyl daar ’n weerlegbare vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid vir kinders tussen 7 en 14 jaar geld (Loubser en Midgley 2017:105; Boezaart 2017:76; Jansen en Neethling 2017:479). (Neethling en Potgieter 2015:137–8 se uiteensetting berus op die verkeerde veronderstelling dat die Child Justice Actop deliktuele aanspreeklikheid van toepassing is, maar in die lig van bovermelde gesamentlike publikasie van Jansen en Neethling kan mens verwag dat die ware posisie beslis in die volgende uitgawe van hul hoog-aangeskrewe handboek weerspieël sal word.) Dit is belangrik dat duidelikheid oor hierdie aspek verkry word, aangesien hierdie ’n beslissing van die Hoë Hof is wat ingevolge die presedenteleer ten minste in die Oos-Kaap as belangrike rigtingwyser geld, en veral wat die laer howe betref ’n veel wyer invloed kan uitoefen.

3.4 Beslissing rakende die verweer van onregmatige aanwesigheid

Deur die loop van die uitspraak word daar telkens verwys na die verweer dat die benadeelde of sy of haar beskadigde eiendom onregmatig aanwesig was waar die verweerder se dier die nadeel veroorsaak het (oorsigtelik in parr. 5 en 6; in besonderhede in par. 11). Ofskoon hierdie verweer nie in die Romeinse of Romeins-Hollandse reg erken is nie, voer hoofregter De Villiers dit in sy uitspraak in Drummond v Searle (1979) 9 Buch 8 9 in die Suid-Afrikaanse reg in omdat dit na sy oordeel op die basis van gesonde verstand gemotiveer kan word. Nieteenstaande sporadiese kritiek daarteen (sien bv. Van der Merwe 1970:280–3, 1968:387–8 en 1980:219–20) geld hierdie verweer sedertdien ontwyfelbaar in ons reg (sien veral die regspraak aangehaal deur Van der Merwe en Rabie 2014:333 vn. 2). In die regspraak is die enigste blywende onsekerheid rakende hierdie verweer geleë in die vraag of die benadeelde se regmatige aanwesigheid afhanklik is van ’n regmatige doel (“lawful purpose”), dan wel van ’n reg (“legal right”) om aanwesig te wees. (Vir die regmatige doel-benadering sien bv. Le Roux v Fick (1879) 9 Buch 29 42; Fourie v Naranjo 201C; en Neethling en Potgieter 2015:394 vn. 50. Wat die “legal right”-benadering betref, sien bv. O’Callaghan v Chaplin 1927 AD 310, 331; Vieira v Van Rensburg 1953 3 SA 647 (T) 650H–651D; Fourie v Naranjo 201C; en Neethling en Potgieter 2015:394 vn. 51.) Neethling en Potgieter se voorkeur vir die “legal right”-benadering skyn die logiese te wees, “aangesien daar tog nie na die ‘purpose’ van ’n saak as lewelose objek gevra kan word nie” (2015:394). Hierdie onsekerheid speel luidens regter Lowe in die onderhawige saak egter geen rol nie, “as Reece was clearly not on the wall by invitation or with the consent of Defendant, nor did he have a lawful purpose therefore, to the extent that he was in fact on Defendant’s property” (par. 11.3).

In hierdie gedeelte van die uitspraak stel die hof alles in die werk om die fundamentele aspek – “the (real) question” – wat met hierdie verweer verband hou, te identifiseer. Die uiteinde van hierdie proses was egter allermins geslaagd, siende dat nie minder nie as drie kwessies geïdentifiseer is, wat allermins rym met die voorneme om die enkele ware regsvraag te vind. Die volgende drie aanhalings is hier toepaslik: (i) “The real question it seems to me is to what extent a child below ten years of age, perched on top of a boundary wall separating two properties, can be said to have been unlawfully on Defendant’s property such as to raise a defence of unlawful presence” (par. 11.1); (ii) “The real question it seems to me is to what extent a child perched on top of a boundary wall separating two properties can be said to have been on Defendant’s property at all, such as to raise a defence of unlawful presence” (par. 11.4); (iii) “The question is whether the child was lawfully present at the place where the attack occurred, that being where he sat on the wall bordering the premises of Defendant and a third party” (par. 11.5). Dit behoef geen betoog nie dat (i) en (ii) verskillende vrae behels: In (i) word na die moontlike onregmatigheid van die kind se aanwesigheid verwys, terwyl (ii) handel oor die vraag of Reece hoegenaamd aanwesig was. Die inhoud van (iii) stem fundamenteel met dié van (i) ooreen, maar verskil in formulering deurdat daar in (i) na die kind se moontlike onregmatige aanwesigheid verwys word, terwyl daar in (iii) na sy moontlike regmatige aanwesigheid verwys word.

Die saak word verder gekompliseer deur die hof se stelling dat dit allermins uit die ooreengekome feitestel blyk dat Reece sonder die derde party (wie se eiendom aan die ander kant van die muur geleë was) se toestemming op die muur was (par. 11.5). Die hof het vervolgens plotseling beslis dat dit uitermate tegnies en inderdaad verkeerd sou wees om tot die gevolgtrekking te geraak dat Reece se aanwesigheid op die muur onregmatig was, omdat daar by ontstentenis van enige bewys tot die teendeel aanvaar kan word dat die buurman (die derde party, aan die ander kant van die muur) wel toestemming aan die kind gegee het om die muur te beklim (par. 11.6). Die relevansie hiervan is allermins duidelik, gesien die feit dat die tersaaklike verweer handel oor die onregmatige aanwesigheid op die verweerder se eiendom. Dit sou inderdaad merkwaardig wees indien ’n persoon sonder die toestemming van die eienaar van ’n grondstuk op ’n grensmuur sou kon sit, met sy of haar bene wat aan die eienaar se kant afhang, sonder om privaatregtelik (en selfs strafregtelik) onregmatig teenoor die grondeienaar op te tree. Soos egter uit die volgende paragraaf blyk, het die feit dat Reece onder die ouderdom van tien jaar was, waarskynlik in regter Lowe se gemoed vasgesteek en uiteindelik sy finale beslissing beïnvloed.

Dat die hof vasbeslote was om die verweerder aanspreeklik te hou, blyk glashelder uit die bysleep van die ontoerekeningsvatbaarheidsargument wat so ’n oorheersende rol in konteks van die contra naturam sui generis-vereiste gespeel het (sien par. 3.3 hier bo). Regter Lowe druk hom soos volg in hierdie verband uit:

In any event and even if I am incorrect in respect of the above, lawful presence cannot be divorced from a minor below 10 years of age being doli et culpae incapax. Not only could Reece not exhibit fault or culpable action, let alone criminal conduct, but he also could not commit the criminal act of trespass. (Par. 11.7)

Hieruit wil dit voorkom of regter Lowe ten eerste toerekeningsvatbaarheid as voorvereiste vir die benadeelde se onregmatige optrede vereis, en verder dat die vereiste onregmatige optrede (aanwesigheid) gelykgestel word aan die misdaad van betreding (“oortreding” indien die bewoording van die Wet op Oortreding 6 van 1959 in ag geneem word). Daar bestaan in ons reg hoegenaamd geen gesag vir sodanige benadering nie.

In al die sake waarin ons howe hulle oor hierdie verweer uitgelaat het, word bloot vermeld dat die benadeelde onregmatig op die perseel waar benadeling geskied het, aanwesig moet gewees het. In al daardie gevalle het die eisers privaatregtelik gelitigeer en mens kan dus geredelik aanvaar dat die verwysings na onregmatige teenwoordigheid (“unlawful presence”) op privaatregtelike onregmatigheid slaan. Sonder om aandag te skenk aan die nuwe koers wat ons howe sedert die beslissing van Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v Advertisings Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (HHA) ingeslaan het, waarin daar beslis is dat onregmatigheid (ook) beskou kan word as die redelikheid om ’n verweerder aanspreeklik te stel (sien Neethling en Potgieter 2015:83–90 vir ’n kritiese evaluering), kan steeds met voldoende sekerheid verklaar word dat onregmatigheid grondliggend daarin geleë is dat ’n dader ’n ander se regsbeskermde belang op normskendige, oftewel objektief onredelike wyse (waar daar geen regverdiging daarvoor bestaan nie) aantas (waar die grondslag van enige norm in hierdie verband die regsoortuiging van die gemeenskap (die boni mores) is. (Sien in die algemeen Neethling en Potgieter 2015:35–60; Loubser en Midgley 2017:177–202; en Van der Walt en Midgley 2016:110–3, 117–26, 133–44.) Dit behoef geen betoog nie dat ’n ontoerekeningsvatbare persoon se handeling wel ’n ander se belange op onredelike wyse kan skend, soos waar ’n kind soos Reece ’n ander se ruit stukkend gooi, sy of haar grond betree, of hom of haar met ’n skerp voorwerp steek. ’n Onregmatige handeling op sigself staande verteenwoordig maar twee van die vyf delikselemente; skuld, kousaliteit en skade moet nog bykom om dit as onregmatige daad (delik) te laat kwalifiseer. Verder is dit insiggewend dat ons howe al by herhaling daarop gewys het dat skuld geen rol te speel het by die bepaling van onregmatigheid nie (vgl. bv. Minister of Law and Order v Kadir 1995 1 SA 303 (A) 320B–C; Za v Smith 2015 4 SA 574 (HHA) 584F–585D; en Stedall v Aspeling 2018 2 SA 75 (HHA) 79I–80F). Die onderhawige geval bied ’n skoolvoorbeeld van waar die afwesigheid van skuld bepalend geag word vir die afwesigheid van onregmatigheid.

Dit wil selfs voorkom of regter Lowe die bestaande reg rakende hierdie verweer uitgelê het as sou die eiser moet bewys dat die verweerder die misdaad van betreding gepleeg het. Die regter se vermelding van die feit dat Reece nie die verweerder se toestemming gehad het om op die muur te wees nie, gekoppel met die onlogiese gevolgtrekking dat dit nie op onregmatige optrede aan die kind se kant dui nie (par. 11.6), skep die vermoede dat hy sy bevinding gemaak het teen die agtergrond van die bewoording van artikel 1 van die Wet op Oortreding 6 van 1959, wat bepaal dat iemand wat sonder toestemming van die wettige okkupeerder of eienaar van grond of ’n gebou of deel van ’n gebou sodanige perseel betree of daarop aanwesig is, aan ’n misdryf skuldig is (Snyman 2012:584–7). Daar dien egter vermeld te word dat Reece se handeling selfs ingevolge die strafreg as onregmatig beskou sou kon word, aangesien die strafregtelike toets vir onregmatigheid, net soos dié van die deliktereg, suiwer objektief is en ’n handeling wat aan die misdaadomskrywing voldoen, slegs deur die aanwesigheid van ’n regverdigingsgrond as regmatig tipeer kan word (De Wet en Swanepoel 1985:69; Visser, Vorster en Maré 1990:179–80).

Op die keper beskou sou die effek van hierdie uitspraak, indien dit korrek sou wees, katastrofiese gevolge kon inhou vir die eienaars van huisdiere wat nadeel aan ontoerekeningsvatbare betreders op hul eiendom veroorsaak: benewens ’n kind onder sewe jaar (of onder 14 indien die verweerder nie die vermoede van ontoerekeningsvatbaarheid kan weerlê nie), sou die hopeloos dronke, geesteskranke, of rasend woedende betreder (bv. deur die grondeienaar se optrede uitgelok) wat byvoorbeeld deur die eienaar se kwaai waghond karnuffel word, nie met die verweer van onregmatige teenwoordigheid op die eienaar se perseel getroef kon word indien die hof van oordeel sou wees dat die waghond se optrede nie aan dié van die redelike hond voldoen nie. Hierdie benadering kan mens verwag indien daar geen provokasie van die kant van die betreder teenoor die dier was nie. Dit blyk derhalwe duidelik dat die onderhawige uitspraak onder gepaste omstandighede die eienaar van die huisdier ’n uiters belangrike verweer ontsê: dit is duidelik soos daglig dat dit die posisie van die eienaars van veral sekere huisdiere, soos waghonde, beduidend verswak het.

Dit is insiggewend dat Van der Merwe reeds in sy doktorale proefskrif kritiek uitgespreek het teen die verweer van onregmatige teenwoordigheid (Van der Merwe 1970:279–83; sien verder 1968:387–8; 1980:221), eerstens omdat dit nie in die Romeinse en Romeins-Hollandse reg as sodanig erken is nie en tweedens omdat behoud van die verweer teenstrydig sou wees met die skuldlose karakter van aanspreeklikheid ingevolge die actio de pauperie: “Myns insiens is hierdie verweer slegs ’n terugkeer na die skuldgrondslag. Die onderliggende gedagtegang is dat die redelike eienaar van die dier slegs benadeling van regmatige besoekers deur sy diere kan voorsien” (Van der Merwe 1970:282). Van der Merwe slaan die bal hier mis: hoofregter De Villiers se mening dat mens se gesonde verstand as voldoende basis vir die erkenning daarvan dien – veral aangesien daar geen teenstrydige menings deur ons ou skrywers op hierdie punt uitgespreek is nie – is ten minste net so geldig, indien nie meer oortuigend nie (sien Drummond v Searle 9). Daar kan naamlik objektief geredeneer word dat die skuldlose aanspreeklikheid weens nadeel wat deur ’n huisdier veroorsaak is, op billike wyse getemper word deur die vereiste dat die benadeelde of sy of haar eiendom regmatig op die perseel waar nadeel veroorsaak is, aanwesig moes wees. Die feite in die onderhawige saak bied juis ’n goeie voorbeeld hiervan. Die verweerder was ’n nagwerker wat uit noodsaak bedags moes slaap. Daar bestaan derhalwe regverdiging vir die feit dat hy sy goed-omheinde eiendom kon beskerm deur ’n waghond aan te hou. Dit kom uitermate onbillik voor om hom nou aanspreeklik te hou vir die beserings wat sy hond aan Reece veroorsaak het.

4. Gevolgtrekking

Hierdie uitspraak bied ’n goeie voorbeeld van hoe die gevestigde reëls wat die moderne actio de pauperie in die Suid-Afrikaanse reg beheers, nie toegepas moet word nie. Soos reeds aangedui, is die oorsaak van die probleme grondliggend te vinde in die wyse waarop die partye hul pleitstukke voorberei het (sien par. 3.2); dit het die hof aanleiding daartoe gegee het om Reece se ontoerekeningsvatbaarheid aan te wend om ongeregverdigde bevindings ten gunste van die eiser te maak wat sowel die aanspreeklikheidsvereiste van contra naturam sui generis-optrede deur die hond (sien par. 3.3) as die verweer van onregmatige teenwoordigheid van die eiser op die verweerder se eiendom (sien par. 3.4) betref. Dit is onrusbarend dat hierdie saak wye mediadekking geniet het waarin die feit dat die ontoerekeningsvatbaarheid van die beseerde kind as aanspreeklikheidsuitsluitingsfaktor gedien het, beklemtoon is (sien bv. Legal Brief, 4 Julie 2018). In geen van die mediaberigte was daar ’n sweem van kritiek teen die uitspraak nie, en mens kry die indruk dat regter Lowe se bevindings algemene goedkeuring weggedra het.

Die gevaar bestaan dat die verkeerde rigting wat in hierdie uitspraak ingeslaan is, veld kan wen, veral wanneer laer howe (en die Oos-Kaapse Hoë Hof) in die toekoms met sake van hierdie aard gekonfronteer sou word. Dit sou beslis ’n genade wees indien dit heel spoedig in die doofpot sou verdwyn, hopelik as gevolg van ’n latere uitspraak waarin die foutiewe aanwending van die eenvoudige beginsels van die actio de pauperie uitgewys sal word. Mens kan maar net hoop dat die uitspraak nie sy pad na die Suid-Afrikaanse Hofverslae of die All South African Law Reports sal vind, waaruit dit wyer bekendheid en hoër status sal verkry nie.

My finale wens rakende hierdie saak word akkuraat vervat in die volksdigter C. Louis Leipoldt se woorde waarmee hy sy tragikomiese gediggie “Boggom en Voertsek” soos volg afsluit:

Daar’s niks as die storie om oor te erwe,
En niks om daaruit te trek.

Bibliografie

Boezaart, T. 2017. Toerekeningsvatbaarheid van kinders in die Suid-Afrikaanse reg. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 5:68–81.

De Wet, J.C. en H.L. Swanepoel. 1985. Die Suid-Afrikaanse strafreg. 4de uitgawe. Durban: Butterworths.

Hiemstra, V.G. en H.L. Gonin. 1986. Drietalige regswoordeboek / Trilingual legal dictionary. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Jansen, R.-M. en J. Neethling. 2017. Delictual capacity and (contributory) negligence of minors. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 80(3):474–82.

Legal brief. https://www.pressreader.com/south-africa/pretoria-news/20180702/281522226832719 (20 Augustus 2018 geraadpleeg).

—. https://af-za.facebook.com/permalink.php?story_fbis=984162568425750&id (26 September 2018 geraadpleeg).

Loubser, M. en R. Midgley (reds.). 2017. The law of delict in South Africa. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

McKerron, R.G. 1971. The law of delict. 7de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2015. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Scott, T.J. 2008. Vita perit, labor non peritur – liber memorialis PJ Visser. Durban: LexisNexis.

—. 2013. A growing trend in source application by our courts illustrated by a recent judgment on right of way. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 76(2):239–51.

—. 2018. The actio de feris – phoenix from the ashes, or vain chimera? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(3):510–27.

Snyman, C.R. 2006. Strafreg. 5de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Van der Merwe, C.G. 1970. Skuldlose aanspreeklikheid vir skade veroorsaak deur diere. LLD-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

—. 1968. Workmen’s Compensation Commissioner v R.E.F. Kaiser. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 31(4):385.

—. 1980. Vermaak v Khoza 1979 1 SA 578 (N). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 43(2):217–21.

—. 2003. Die Hoogste Hof van Appèl bevestig die bestaansreg van die actio de pauperie. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:590–4.

—. 2011. Remnants of blameworthiness in the actio de pauperie. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 74(4):633–43.

Van der Merwe, C.G. en M.A. Rabie. 2014. “Animals” in The Law of South Africa. Vol. 1. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Van der Merwe, N.J. en P.J.J. Olivier. 1989. Die onregmatige daad in die Suid-Afrikaanse Reg. 6de uitgawe. Pretoria: J.P. van der Walt.

Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2016. “Delict” in The Law of South Africa. Vol. 15. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Visser, P.J., J.P. Vorster en M.C. Maré. 1990. General principles of criminal law through the cases. 3de uitgawe. Durban: Butterworths.

Zimmermann, R. 1990. The law of obligations – Roman foundations of the civil tradition. Kaapstad: Juta.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post Vonnisbespreking: Waaksame waghonde en waagmoedige kinders – ’n wanklank uit die Oos-Kaap appeared first on LitNet.

Abstract

Another friendly sequestration application bites the dust

Botha is one of many friendly sequestration applications that was dismissed because the applicant failed to prove that it would be to the advantage of creditors to sequestrate the respondent-debtor’s estate. Daffue J suggested that Botha was a typical case where the debtor should rather have pursued his rights regarding debt review under the National Credit Act (NCA) 34 of 2005 in order to find a way out of his financial dilemma. However, unlike the position regarding rehabilitation after sequestration under the Insolvency Act 24 of 1936, debt review does not provide for any discharge of debt, since the NCA’s objective of providing debt relief is subject to the principle of satisfaction by the debtor of all financial obligations.

The aim of this case note is to analyse and evaluate the facts and decision in Botha in light of international trends and guidelines that all “honest but unfortunate debtors” who land in a hopeless financial situation due to factors beyond their control, should be provided relief in the form of a discharge. The legal implication of the decision, namely that the current South African system provides discharge relief only to debtors who have sufficient assets to prove advantage, is important. Therefore, recent law reform proposals that provision be made for a procedure of debt intervention as well as the proposals for a pre-liquidation composition are also discussed. However, it is argued that the proposed procedures would not have provided a viable solution to the debtor’s financial predicament in Botha.

The conclusion is that the shortcomings of the system should be addressed in a holistic and comprehensive manner. Unnecessary restrictions on access to debt relief and the overlap between the various procedures should be eliminated. Ultimately it is imperative that all debtors, from both the lower income and middle income groups, should be offered equal protection and relief by means of a discharge from debt.

Keywords: abuse of process; access to debt relief; administration; advantage of creditors; consumer insolvency; creditor; debt intervention; debtor; debt relief; debt restructuring; debt review; discharge of debt; extinguish; fresh start; friendly sequestration; income restructuring; Insolvency Act; international guidelines; international trends; law reform proposals; National Credit Amendment Bill; National Credit Act; NINA debtors; no income no asset debtors; pre-liquidation composition; rehabilitation; sequestration; SALRC (South African Law Reform Commission); suspension; voluntary surrender; World Bank.

Trefwoorde: administrasie; fresh start; inkomsteherstrukturering; insolvensie; Insolvensiewet; internasionale riglyne; internasionale tendense; misbruik van proses; Nasionale Kredietwet; National Credit Act; National Credit Amendment Bill; NINA-skuldenaars; no income no asset-skuldenaars; opskorting; regshervormingsvoorstelle; rehabilitasie; sekwestrasie; skuldeiser; skuldenaar; skuldhersiening; skuldherstrukturering; skuldintervensie; skuldkwytskelding; skuldverligting; SARK (Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie); toegang tot skuldverligting; uitwissing; vars begin; verbruikersinsolvensie; voorlikwidasie-akkoord; voordeel vir skuldeisers; vriendskaplike sekwestrasie; vrywillige boedeloorgawe; Wêreldbank.

1. Inleiding

Botha v Botha [2017] JOL 38011 (VB) is maar net nog een van vele vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke wat van die hand gewys is omdat die hof van mening was dat dit nie tot voordeel van die skuldeisers sou wees om die skuldenaar se boedel te sekwestreer nie. Volgens die hof was Botha ’n tipiese geval waar die skuldenaar eerder die skuldhersieningsproses ingevolge die National Credit Act 34 van 2005 (hierna die Nasionale Kredietwet of Kredietwet) moes ingestel het ten einde ’n hofbevel te bekom ingevolge waarvan sy skuld in paaiemente terugbetaal kon word. Die vraag is egter of skuldhersiening ’n werkbare opsie vir die skuldenaar in Botha sou gewees het. Soos hier onder aangedui word, maak die skuldhersieningsproses, in teenstelling met rehabilitasie na sekwestrasie ingevolge die Insolvensiewet 24 van 1936, nie vir enige skuldkwytskelding voorsiening nie en moet die skuldenaar alle skuld terugbetaal. Hierdie feit is veral van belang in die lig van internasionale riglyne en tendense wat inhou dat alle eerlike skuldenaars wat as gevolg van teenspoed (soos in casu-werkverlies) insolvent geraak het, die geleentheid gebied moet word om ’n skuldkwytskelding en derhalwe skuldverligting en ’n sogenaamde fresh start (oftewel ’n vars begin) te bekom (vgl. World Bank 2013, par. 70).

Die doel van hierdie bydrae is om die feite en uitspraak in Botha met verwysing na bovermelde internasionale tendense en riglyne te ontleed en te evalueer. Die regsimplikasie van die uitspraak, naamlik dat die huidige verbruikersinsolvensiestelsel ’n skuldkwytskelding bied slegs aan skuldenaars wat voldoende bates het om voordeel te bewys, is van belang. Gevolglik word die regshervormingsvoorstelle wat tans op die tafel is, naamlik die skuldintervensieprosedure (debt intervention – sien die National Credit Amendment Bill van 2018 en die gepaardgaande Memorandum on the Objects of the National Credit Amendment Bill, 2018 – hierna die 2018-wetsontwerp en 2018-memorandum) en die voorlikwidasie-akkoordprosedure (sien die SARK (2000) – hierna die 2000-insolvensiewetsontwerp) met verwysing na die feite en uitspraak in Botha ook bespreek. Die vraag is of hierdie voorgestelde skuldverligtingsmaatreëls moontlik ’n oplossing vir die geldelike verknorsing van die skuldenaar in Botha sou kon gebied het.

2. Agtergrond

Alvorens die feite en uitspraak in Botha ontleed en evalueer word, is dit dienstig om eers die regsontwikkeling met betrekking tot vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke oorsigtelik te bespreek.

’n Vriendskaplike sekwestrasie is in werklikheid ’n gedwonge sekwestrasie wat deur ’n familielid of vriend van die skuldenaar aanhangig gemaak word met die doel om die skuldenaar in staat te stel om die skuldverligting te bekom wat die Insolvensiewet bied, naamlik dat alle voorsekwestrasieskuld na rehabilitasie van die insolvent “gedelg” word (sien art. 129(1)(b)).

Vriendskaplike sekwestrasies het in die praktyk ontstaan eerstens omdat die bewyslas met betrekking tot die voordeelvereiste strenger is by vrywillige boedeloorgawe as by gedwonge-sekwestrasie-aansoeke (vgl. die bewoording m.b.t. die voordeelvereiste in artt. 6(1), 10(c) en 12(1)(c)), en tweedens weens die streng formaliteitsvereistes wat ingevolge artikel 4 by aansoeke om vrywillige boedeloorgawe, maar nie by gedwonge-sekwestrasie-aansoeke nie, nagekom moet word (vgl. Smith 1981:59). In die praktyk word vriendskaplike sekwestrasie-aansoeke gewoonlik op ’n daad van insolvensie ingevolge artikel 8(g) gefundeer, naamlik dat die skuldenaar skriftelik aan ’n skuldeiser kennis gegee het dat hy nie in staat is om al of enige van sy skuld te vereffen nie.

Van meet af aan was ons howe se ergernis met vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke duidelik. In Craggs v Dedekind; Baartman v Baartman; Van Jaarsveld v Roebuck; Van Aardt v Borrett 1996 1 SA 935 (K) 937 omskryf die hof byvoorbeeld ’n vriendskaplike sekwestrasie soos volg:

Friendly sequestrations seem to share certain characteristics. Although, like pornography, they may be hard to define, they are easy to recognise. The debt which the sequestrating creditor relies upon is almost always a loan. It is usually quite a small loan, very often made in circumstances where it would have been apparent to the whole world that the respondent was in serious financial difficulty. Despite this, the loan is customarily made without security of any sort. It is seldom evidenced by a written agreement, or even subsequently recorded in writing. The only writing that is produced to the Court is the letter stating, with appropriate expressions of dismay that the debt cannot be paid, and, sometimes, for good measure, setting out details of the respondent’s assets and liabilities. Very often debtor and creditor are related: fathers commonly sequestrate sons, wives sequestrate husbands and sweethearts sequestrate each other, without, I am sure, any damaging effect on their relationship.

In enkele sake het ons howe ’n meer simpatieke houding jeens vriendskaplike sekwestrasies ingeneem en is beklemtoon dat ’n blote vriendelike motief nie beteken dat die aansoek op samespanning neerkom en derhalwe afgewys moet word nie (vgl. Yenson and Co v Garlick 1926 WLD 53, 57; Beinash and Co v Nathan (Standard Bank of South Africa Ltd Intervening 1998 3 SA 540 (W)).

In ’n ongerapporteerde uitspraak van regter Flemming in Sellwell Shop Interiors v Van der Merwe 1990-11-16 saaknr. 27527/90 (W) bevraagteken die hof die doelmatigheid van die huidige insolvensiewetgewing en maak die volgende insiggewende opmerking:

[T]he indications from time to time that the creditor is subjectively more driven by concern for the debtor than the object of squeezing out a dividend, has led to some irritation. That should not be allowed to cloud the objective assessment of evidence or the introduction of limitations which unduly forgets the misery of the debtor and his family – and the rubbing off of that consequence on the creditor who happens to be the friendly party. The correct view may indeed be that insolvency legislation has fallen behind the needs of present times and merits reconsideration in so far as it requires advantage to creditors in all cases.

In die meeste vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke het ons howe egter nie veel meegevoel met die skuldenaar en sy geldelike verknorsing gehad nie. Waar dit geblyk het dat ’n vriendskaps- of familieband tussen die applikant en die skuldenaar bestaan, was die howe deurgaans onversetlik in hul benadering dat noukeurig nagegaan moet word of daar inderdaad ’n vooruitsig op voordeel vir skuldeisers is en dat skuldeisers nie benadeel sal word nie (vgl. Van Rooyen v Van Rooyen (Automutual Investments (EC) (Pty) Ltd, Intervening Creditor [2000] 2 All SA 485 (SOK) 490; Lemley v Lemley (ABSA Bank Ltd Intervening) [2014] JOL 31782 (SOK) 4). Die howe het ook al hoe meer riglyne en bykomende vereistes gestel waaraan by vriendskaplike sekwestrasies voldoen moet word. In ’n ongerapporteerde uitspraak van regter Van Dijkhorst in Vermeulen v Hubner (datum onbekend) saaknr. 1165/90 (T) wys hy byvoorbeeld daarop dat applikante by vrywillige boedeloorgawe aan die formaliteitsvereistes van artikel 4 moet voldoen. Hierdie vereistes is hoofsaaklik op die beskerming van skuldeisers gemik. By vriendskaplike sekwestrasies word hierdie vereistes egter oorboord gegooi. Gevolglik beslis die hof dat voortaan in alle vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke aan bepaalde formaliteitsvereistes voldoen moet word, naamlik dat ’n volledige staat van bates en laste, ’n lys van skuldeisers en kennis van die aansoek aan skuldeisers verskaf moet word. In Sellwell beslis regter Flemming egter dat die vereistes in Vermeulen gestel nie gehandhaaf kan word nie. Volgens hom is ’n hof nie by magte om bykomende voorvereistes te stel nie en is dit die taak van die wetgewer om die wet te wysig indien die regsposisie onbevredigend is. Bykomende voorvereistes sal geregverdig wees slegs waar daar van misbruik van die regsproses sprake is (sien Boraine en Roestoff 1993:240–3 vir ’n bespreking van die uitsprake in Sellwell en Vermeulen).

In Mthimkhulu v Rampersad (BOE Bank Ltd, Intervening Creditor [2000] 3 All SA 512 (N) 514 wys die hof daarop dat vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke dikwels die gevolg is van ’n dreigende verkoping van die skuldenaar se onroerende eiendom deur die verbandhouer. ’n Dringende aansoek word dan gewoonlik die dag voor die verkoping gebring. Indien die voorlopige bevel toegestaan word, is die eienaardige verskynsel, volgens die hof, dat die skuldenaar wat tot in daardie stadium so mooi saamgewerk het, nie met die hofbevel bedien kan word nie omdat, onder andere, hy betekening ontduik, elders woonagtig of uitstedig met besigheid is. Die gevolg is dat die keerdag herhaaldelik uitgestel word totdat die ware skuldeisers belangstelling verloor en die bevel nisi uiteindelik opgehef word. So nie word die voorlopige bevel bekragtig, die vriendskaplike skuldeiser wend geen poging aan om ’n kurator aangestel te kry of om sy eis te bewys nie, en geeneen van die ander skuldeisers doen enige stappe om eise te bewys nie, omdat hulle bang is dat hulle moontlik vir kontribusie weens die tekort in die vrye oorskot om die sekwestrasiekoste te dek, aanspreeklik gehou kan word.

Om hierdie misbruik van proses te verhoed, het die hof die volgende bykomende vereistes vir vriendskaplike sekwestrasies neergelê (517):

• Bewys van die applikant se locus standi. Dit moet duidelik blyk hoe die skuld waarop die applikant steun, ontstaan het.
• Redes moet aangevoer word waarom applikant oor geen sekuriteit vir sy vordering beskik nie. Die hof sal uiteraard skepties staan teenoor ’n onversekerde lening wat gemaak is toe die skuldenaar in ’n geldelike verknorsing verkeer het.
• ’n Volledige lys van die respondent se bates moet ingedien en aanvaarbare getuienis gelewer word op grond waarvan die hof kan vasstel welke prys by ’n gedwonge verkoping na sekwestrasie behaal kan word.
• In geval van onroerende eiendom moet die waardeerder sy kwalifikasies en ondervinding met betrekking tot waardasies bewys.
• In geval van ’n dringende aansoek om ’n eksekusieverkoping te stuit, moet redes aangevoer word waarom die aansoek op die laaste oomblik gebring is. Besonderhede van die skuldenaar se pogings om die bates uit die hand te verkoop, moet ook gegee word.
• Indien daar ’n verbandhouer is, moet kennis van die aansoek aan hom gegee word.
• Waar aansoek gedoen word om die verlenging van ’n voorlopige bevel, moet volledige en aanvaarbare redes, gesteun deur ’n beëdigde verklaring, verskaf word.

Waar die skuldeiser se vordering klein is, het die howe by verskeie geleenthede vereis dat die applikant in ’n vriendskaplike sekwestrasie moet verduidelik waarom sekwestrasie ’n meer gepaste regsmiddel as gedingvoering en eksekusie sou wees (vgl. De Beer v Coverdale; Els v Rossoue [2015] JOL 34058 (GNP) par. 31 en regspraak in parr. 5–6).

Weens die howe se weerstand teen vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke het skuldenaars hulle weer begin wend tot die vrywillige-boedeloorgawe-proses (Boraine en Roestoff 2014a:354; sien Botha par. 11). Die howe het egter volhard met hul proskuldeiser–benadering, en sekwestrasie-aansoeke wat gebring word met die uitsluitlike doel om skuldverligting te bekom, is dikwels as oneerlik en as ’n misbruik van proses gebrandmerk (vgl. Ex parte Shmukler-Tshiko [2013] JOL 29999 (GSJ); Ex parte Arntzen (Nedbank Ltd as intervening creditor) 2013 1 SA 49 (KZP); Coverdale; sien ook Mabe en Evans 2014:651). Die howe se huidige ingesteldheid jeens sekwestrasie-aansoeke wat daarop gemik is om skuldverligting te bekom, blyk uit die volgende opmerking van regter Satchwell in Shmukler-Tshiko:

Since 2008 economies of the world have been faltering and, in some cases, stalling and in certain sectors there has been partial or almost total collapse. The South African economy has not been immune from these economic crises. One day in the insolvency Motion Court in the South Gauteng Division of the High Court indicates the extent to which South African consumers and their legal representatives are doing their best to further exacerbate this … The range of dishonesty and abuse of both the Insolvency Act and the court process has ceased to surprise me since this is encountered every day in the insolvency Motion Court. However, it is worth reminding consumers and bankers, creditors and debtors, legal representatives and the courts of the lengths to which individuals can and will go in order to evade the personal consequences of their indebtedness and to pass on such burden to their creditors including shareholders, taxpayers and the general South African economy.

3. Feite en uitspraak

Ten aanvang meld regter Daffue dat die saak ’n tipiese vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek is waar een familielid (die applikant en vader van die respondent) sy uiterste bes probeer om ’n ander familielid (die respondent) uit die kake van laasgenoemde se skuldeisers te red (parr. 1, 2).

In Desember 2015, kort nadat die respondent sy betrekking as bedryfsbestuurder verloor het en in welke hoedanigheid hy R40 000 per maand verdien het, het die applikant R60 000 aan die respondent geleen. In Januarie 2016 het die respondent ’n nuwe diensbetrekking verkry, maar sy aanvanklike salaris van R22 000 per maand is vanaf 1 Oktober 2016 na R15 000 per maand verminder (par. 16). Die respondent was dus duidelik in ’n geldelike verknorsing en het, ten einde die skuldverligting te bekom wat die sekwestrasieproses bied, die gebruiklike brief, met die strekking dat hy nie in staat is om sy skuld te vereffen nie, aan sy vader geskryf. ’n Daad van insolvensie ingevolge artikel 8(g) is dus begaan en ten einde die respondent uit sy geldelike verknorsing te help, het die applikant, op sterkte van die geldlening aan sy seun, om die gedwonge sekwestrasie van sy seun se boedel aansoek gedoen (par. 17).

Ingevolge die funderende eedsverklaring was die enigste bates in die respondent se boedel ’n woonhuis in Ladybrand en ’n voertuig, onderskeidelik teen R1 100 000 en R219 980 gewaardeer. Die waarde in geval van ’n gedwonge verkoping van die woonhuis en die voertuig is onderskeidelik op R850 000 en R153 986 geraam. Die inventaris wat die balju ingevolge artikel 19 van die Insolvensiewet opgestel het, het na vermelde twee bates asook na ’n vierwielmotorfiets ter waarde van R10 000 verwys. Geen waardasie is egter vir die vierwielmotorfiets bekom nie en daar was geen getuienis dat dit in ’n werkende toestand was nie (par. 15).

Ten einde te bewys dat sekwestrasie tot voordeel van skuldeisers sal wees, het die applikant bereken dat ’n dividend van 30 sent in die rand vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sou wees nadat vir die beredderingskoste ten bedrae van R30 000 voorsiening gemaak is (par. 23).

’n Voorlopige sekwestrasiebevel is op 29 September 2016 met ’n keerdatum van 17 November 2016 verleen. Op 17 November 2016 is die saak voor regter Daffue gebring met ’n versoek vir die verlening van ’n finale sekwestrasiebevel (par. 3). Die aansoek is egter van die hand gewys en die bevel nisi tersyde gestel (par. 4).

4. Redes vir die uitspraak

Volgens regter Daffue is die saak ’n kenmerkende voorbeeld van die foutiewe, onware en/of onbetroubare getuienis wat dikwels in vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke verskaf word (par. 1).

Regter Daffue verwys ten aanvang na die bepalings van artikel 12 van die Insolvensiewet wat met finale sekwestrasie of die afwysing van ’n versoek om sekwestrasie handel (par. 5). Ingevolge artikel 12(1)(c) kan die hof die skuldenaar se boedel sekwestreer indien die hof oortuig is dat “daar rede bestaan om aan te neem dat dit tot voordeel van die skuldeisers van die skuldenaar sal strek as sy boedel gesekwestreer word”.

Die regter wys daarop dat selfs indien aan al drie die vereistes van artikel 12(1) voldoen is, die hof steeds ’n diskresie het wat ten gunste van of teen die applikant uitgeoefen mag word. In geval van vriendskaplike sekwestrasies word dikwels aanvaar dat die respondent duidelik insolvent is en/of ’n daad van insolvensie, gewoonlik ingevolge artikel 8(g) van die Insolvensiewet, begaan het. Regter Daffue wys daarop dat die howe meestal die applikant se weergawe, naamlik dat hy inderdaad ’n skuldeiser van die respondent is, aanvaar. Verskeie howe het egter in die verlede hul afkeuring van sodanige blote bewering uitgespreek indien daar geen daadwerklike bewys was dat die lening inderdaad toegestaan is nie (par. 6). Regter Daffue bevraagteken die applikant se bewering, maar gee hom tog die voordeel van die twyfel (par. 6). Die hof aanvaar gevolglik dat aan die eerste twee vereistes van artikel 12 voldoen is, naamlik dat die applikant ’n vordering teen die skuldenaar bewys het (art. 12(1)(a)) en dat hy insolvent is of ’n daad van insolvensie begaan het (art. 12(1)(b); par. 9).

Die hof wys egter daarop dat daar dikwels nie aan die derde en belangrikste vereiste, naamlik voordeel vir skuldeisers, voldoen word nie. Boonop is die Meester van die Hooggeregshof se verslag ingevolge artikel 9(4) van die Insolvensiewet meestal nie van enige nut nie (par. 7). Volgens regter Daffue behoort van die Meester verwag te word om die howe in alle sekwestrasie-aansoeke, veral vriendskaplike-sekwestrasie-aansoeke, by te staan (par. 8).

Artikel 9(4) vereis dat die applikant, alvorens hy sy kennisgewing van mosie aan die hof voorlê, eers ’n afskrif daarvan, asook van die toepaslike beëdigde verklaring(s), by die Meester moet indien. Die Meester kan dan “aan die hof verslag doen van alle feite wat hy te wete gekom het wat volgens sy opvatting die hof sou regverdig om die verhoor uit te stel of die versoek af te wys”. Alhoewel die woord “kan” volgens die hof nie op ’n dwingende bepaling dui nie, wys regter Daffue daarop dat ons howe nog altyd, voor verlening van die finale bevel, op ’n verslag aangedring het (par. 8). Artikel 4(4), wat met vrywillige boedeloorgawe handel, verleen verder die bevoegdheid aan die Meester om die applikant te gelas om van sy bates deur ’n geswore waardeerder te laat waardeer, en alhoewel artikel 4 swyg oor ’n verslag, is dit gebruiklik om by vrywillige-boedeloorgawe-aansoeke ’n verslag in te dien (par. 8). Volgens die hof is die Meester vertroud met wat die beredderingskoste van insolvente boedels behels en die regter beskou artikel 9(4) derhalwe as ’n bepaling wat ’n verpligting oplê (sien par. 34). Die hof verduidelik (par. 7):

It is time that the allegations of applicants in friendly sequestrations and voluntary surrender applications are considered carefully, specifically in respect of the calculations to show what dividends might be paid to concurrent creditors. The personnel of the Master’s office are au fait with administration and sequestration costs as they on a daily basis have to consider liquidation and distribution accounts in insolvent estates presented to them for approval. They know what fees may be charged by trustees of insolvent estates, what the standard costs of auctioneers are, how Master’s fees and premiums on security bonds are calculated and generally, what are the costs of advertising, bank costs, sequestration costs and other expenses.

Regter Daffue verwys vervolgens na een van sy eie vorige uitsprake (Ex parte Snooke 2014 5 SA 426 (VB) par. 25) waar hy na Bertelsmann e.a. (2008:64) se standpunt verwys, naamlik dat dit ’n leemte in ons huidige wetgewing is dat daar geen voorsiening vir regterlike oorsig oor die daadwerklike gevolge van die uiteindelike tegeldemaking van die bates van die insolvente boedel is nie. Regters word nie ingelig of die dividend wat aan skuldeisers voorgehou is, inderdaad gerealiseer het nie. In Snooke wys regter Daffue op ’n besluit wat hy voorheen geneem het om in alle rehabilitasie-aansoeke die toepaslike sekwestrasie- of vrywillige-boedeloorgawe-aansoeke na te gaan en sodoende eerstehandse kennis van die bewerings onder eed te verkry. Volgens die hof (in Snooke) is die bewerings met betrekking tot die voordeelvereiste in vriendskaplike sekwestrasies en vrywillige boedeloorgawes meestal onwaar en is sekwestrasie in die meerderheid van gevalle dus nie tot voordeel van skuldeisers nie. Dit blyk ook, volgens die hof in Snooke, uit die ondersoek wat meer as drie dekades gelede in die Meesterskantoor te Pretoria gedoen is (SARK 1989; Hillhouse v Stott; Freban Investments (Pty) Ltd v Itzkin; Botha v Botha 1990 4 SA 580 (W)). Uit hierdie ondersoek het dit geblyk dat konkurrente skuldeisers slegs in 28,6% van die gevalle wat by die ondersoek ingesluit is, dividende ontvang het, terwyl skuldeisers in 40,6% van die gevalle vir kontribusie aanspreeklik gehou is. Volgens regter Daffue is daar geen rede om te glo dat die posisie in die Vrystaat opmerklik anders sal wees nie (par. 10).

Regter Daffue verwys vervolgens na een van sy eie vorige ongerapporteerde uitsprake (Ex parte Lorraine Jordaan 2014-03-27 saaknr. 386/2014 (VB)) waarin die applikante se aansoeke om vrywillige boedeloorgawe in vier afsonderlike sake van die hand gewys is. In Jordaan het regter Daffue met die sogenaamde misbruik van proses gehandel deur omvattend na sy eie uitspraak in Ex parte Cloete (2013) JDR 0854 (VB) te verwys. In Botha beskou hy dit as gepas om weer paragrawe 9 tot 21 van die Cloete-uitspraak aan te haal. Alhoewel die vereistes vir vrywillige en gedwonge sekwestrasie verskil, is die beginsels en waarnemings van die howe wat in vermelde aanhaling uiteengesit is, volgens hom mutatis mutandis op beide hierdie prosesse van toepassing (par. 12). In breë trekke behels dit die volgende (sien Botha par. 11 vir die aanhaling uit Cloete):

• ’n Volledige en openhartige openbaarmaking van inligting aan die hof word vereis en applikante moet minstens aan die riglyne soos uiteengesit in Mthimkhulu voldoen (Cloete parr. 9, 16, 21).
• Die hoofdoelwit van die Insolvensiewet is om voordeel vir skuldeisers te bewerkstellig en nie om skuldverligting te verleen aan skuldenaars wat deur hul skuldeisers geteister word nie (Cloete par. 10). Ons howe moet waak teen die verwaarlosing van skuldeisers se belange (Cloete par. 17).
• In die meeste van die sekwestrasie-aansoeke wat in die onlangse verlede gebring is met die doel om skuldverligting te bekom, was daar nie voldoende bates om die voordeel vir skuldeisers te bewys nie. Die waardasies van die bates is dikwels te betwyfel, of die koste met betrekking tot die tegeldemaking en verdeling van die insolvente boedel is foutief bereken, wat uiteindelik ’n verkeerde prentjie skilder van die uiteindelike dividend wat vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sal wees (Cloete parr. 11, 12).
• Die howe moet waak teen die misbruik van proses. Die belange van skuldeisers, veral dié van konkurrente skuldeisers vir wie dit nie sinvol is om by regsgedinge betrokke te raak waar die koste meer as die bedrag van hul eise sal bedra nie, moet beskerm word (Cloete par. 13).
• Waardasies van onroerende eiendom moet nie net ’n blote bewering van die waarde wees nie, en die waarde wat in geval van ’n gedwonge verkoping behaal sal word, moet in ag geneem word. Die hof is nie net ’n rubberstempel vir die deskundige se mening nie, en ’n volledige verduideliking moet verskaf word. Getuienis van die feite waarop die deskundige vir sy mening steun, asook die redes daarvoor, moet voor die hof geplaas word. Die onafhanklikheid van die deskundige is belangrik. Ten einde enige agterdog uit die weg te ruim, behoort waardeerders onder eed te bevestig dat hulle die waardasies voorberei het sonder enige kennis van die feite van die toepaslike aansoek, veral die waarde wat die bates na tegeldemaking moet behaal om voordeel vir skuldeisers daar te stel. Foto’s van die onroerende eiendom en die roerende bates van die insolvente boedel, asook ’n gedetailleerde beskrywing van die fisiese toestand van die bates en die effek wat dit op die waarde sal hê, moet verskaf word om sodoende bewys van die fisiese inspeksie van die eiendom daar te stel (Cloete parr. 15, 18, 19, 20).

Met verwysing na Ex parte Erasmus 2015 1 SA 540 (GP), beklemtoon regter Daffue weer eens die belang daarvan dat die waardeerder die betrokke bates persoonlik moet inspekteer om sodoende ’n onafhanklike bevestiging dat die bates inderdaad bestaan, daar te stel (par. 13).

Laastens, alvorens die hof na die feite voor hande terugkeer, waarsku die hof, met verwysing na Ex parte Concato 2016 3 SA 549 (WKK), weer teen die misbruik van proses en die gepaardgaande ondermyning van die belange van skuldeisers in vriendskaplike en vrywillige-sekwestrasie-aansoeke. Regter Daffue verwys na die volgende kommentaar deur die hof in Concato (par. 38) wat volgens hom ook vir vriendskaplike sekwestrasies geld (par. 14):

In these circumstances it seems to be that the interests served by such voluntary-surrender orders are those of professional persons involved, namely the attorneys, the valuator and the trustee, besides, of course, those of the insolvent him- or herself.

Regter Daffue se ergernis met die valsheid van vriendskaplike sekwestrasie-aansoeke is duidelik. Die hof bevraagteken die applikant se optrede om betaling van die lening terug te eis op ’n tydstip toe die respondent in ’n ernstiger geldelike verknorsing verkeer het as ’n jaar vantevore. Volgens die hof sou mens verwag dat die teenoorgestelde moet gebeur. Die hof verduidelik (par. 17):

A father who is prepared to lend money to his son when he is in serious financial trouble would rather write off the debt instead of claiming it when his son is finding himself in such dire financial straits. However, and notwithstanding this comment, the Insolvency Act provides for such measures to be taken. This kind of action is all too frequently experienced in friendly sequestrations.

Met verwysing na die funderende eedsverklaring en die inventaris van die balju wat die tersaaklike bates asook die waardasies daarvan vermeld (par. 15), asook die applikant se berekeninge om voordeel vir skuldeisers te bewys (parr. 25 e.v.), meld die hof dat daar verskeie probleme en/of foute uit die stukke blyk (par. 15).

Wat betref die waardasies van die onroerende eiendom en voertuig, wys die hof daarop dat die besigheidsperseel van die waardeerder en die dorp waar die bates geleë is, ’n wesenlike afstand uitmekaar is (par. 18). Volgens die hof is dit onaanvaarbaar dat die applikant nie die dienste van ’n waardeerder of eiendomsagent wat in Ladybrand woon en as sodanig daar besigheid bedryf, bekom het nie. Die hof herhaal sy standpunt dat dit nie ’n rubberstempel vir ’n deskundige se mening is nie. Volgens regter Daffue is daar buitendien glad nie eers sprake van ’n deskundige mening nie (par. 22).

Oorspronklike waardasieverslae en foto’s en/of gesertifiseerde afskrifte van die ondersteunende dokumente is nie aan die hof verskaf nie. Bevestigende beëdigde verklarings van die waardeerders is ook nie by die stukke aangeheg nie. Volgens die hof is hierdie getuienis dus streng gesproke ontoelaatbaar (par. 18).

Alhoewel die waardeerder blykbaar die motorvoertuig geïnspekteer het, het hy nie die onroerende eiendom geïnspekteer nie, ten spyte van die feit dat die waardasies na bewering op dieselfde datum (14 September 2016) gedoen is (par. 19). Die waardasieverslae dui nietemin aan dat “the property is overall in a very good condition”. Volgens regter Daffue is dit onverstaanbaar dat ’n deskundige in die betrokke omstandighede so ’n opmerking kan maak (par. 19).

Alhoewel die waardeerder die markwaarde van die onroerende eiendom probeer bepaal het deur na twee vergelykbare eiendomme in Ladybrand te verwys, is dit betekenisloos omdat daar geen aanduiding is dat hy inderdaad die twee eiendomme geïnspekteer het nie (par. 20). Regter Daffue kom dus tot die gevolgtrekking dat die waardasies inderwaarheid ’n nuttelose oefening was en dat geen waarde aan enige van die twee waardasies geheg kan word nie. Vir doeleindes van sy eie berekeninge aanvaar die hof geriefshalwe egter die waardeerder se waardasies in geval van ’n moontlike gedwonge verkoping. Die hof wys daarop dat daar geen twyfel kan wees dat die tegeldemaking van bates gedurende insolvensieverrigtinge binne die omskrywing van gedwonge verkopings val nie (par. 21):

The trustee must liquidate as soon as possible and does not have the luxury of keeping property in the market for three to six months and making use of several estate agents who are all of them too willing to advertise the property to the best of their ability.

Die hof wys daarop dat groot foute begaan is met die berekeninge van die dividend op ’n bedrag van 30 sent in die rand. Volgens die hof is dit egter nie van belang of dit opsetlik, nalatig of weens onbekwaamheid gebeur het nie (par. 25). Daar word op gewys dat die applikant in sy berekeninge waarskynlik aanvaar het dat die onroerende eiendom ’n opbrengs van R1,1 miljoen sou lewer. Hiervan sou R950 000 afgetrek word as synde die bedrag wat aan Standard Bank, die verbandhouer, verskuldig was, wat ’n balans van R150 000 sou laat. Sodra die administrasiekoste ten bedrae van R30 000 afgetrek word, sou ’n balans van R120 000 vir verdeling onder die konkurrente skuldeisers met totale vorderings van R403 520 beskikbaar wees. Die regter toon aan dat hy op grond van hierdie aannames by ’n dividend van 29,7% uitgekom het (par. 24).

Alvorens die regter met sy eie berekeninge voortgaan, meen hy dat dit gepas is om te meld dat die bedrae verskuldig aan die respondent se kommersiële skuldeisers in afgeronde bedrae verskaf word, onder andere: R405 000 verskuldig aan Wesbank (vir die motorvoertuig), R70 000 aan Standard Bank vir ’n oortrokke rekening, R55 000 aan Standard Bank vir ’n persoonlike lening, R25 000 aan Absa op ’n kredietkaartrekening en R950 000 aan Standard Bank op die verband. Daar is geen aanduiding wanneer hierdie afgeronde bedrae, insluitende die rente tot op datum van die funderende eedsverklaring, bekom is nie en dit is hoogs onwaarskynlik dat hierdie bedrae onlangse en/of wesenlik korrekte bedrae is. Die hof wys daarop dat die maandelikse paaiement op ’n lening van R950 000, gebaseer op ’n rentekoers van 10%, ongeveer R7 900 per maand bedra. In ag genome die respondent se finansiële probleme oor die afgelope jaar is dit volgens die hof onwaarskynlik dat hy in staat sou gewees het om die paaiemente soos hulle verskuldig word, te betaal.

Die foutiewe berekening van die dividend is volgens die hof eerstens geleë in die feit dat die applikant nie in ag geneem het dat die vordering ten bedrae van R5 554 met betrekking tot munisipale skuld (die sg. rates and taxes) op die onroerende eiendom, en die vordering van R2 500 met betrekking tot “salaris”, preferente eise is wat by uitbetaling voorkeur bo die vorderings van konkurrente skuldeisers moet geniet nie (parr. 23, 27).

Verder is ook nie in ag geneem dat ’n deel van die versekerde skuldeisers (Standard Bank en Wesbank) se vorderings konkurrent sou wees omdat die opbrengs van die betrokke beswaarde bates (bereken teen die waarde wat in gedwonge verkopings behaal sal word) onvoldoende sou wees om die volle uitstaande vorderings te delg nie (par. 27). Die opbrengs van die woonhuis sou byvoorbeeld (indien die waarde in geval van ’n gedwonge verkoping van R850 000 toegepas sou word) minus die toegelate kuratorsfooie (teen 3% plus 14% BTW – R29 070) en afslaerskommissie (6% plus 14% BTW – R58 140) die verbandhouer met ’n tekort van R187 210 op sy vordering van R950 000 laat. Die bedrag van R187 210 sou dus konkurrent wees tensy die verbandhouer bereid sou wees om slegs op sy sekuriteit te steun (par. 28).

Die applikant se berekeninge dat ’n dividend van 30 sent in die rand beskikbaar sal wees, is op reël 9.4.1 van die Vrystaatse Praktykshandleiding gefundeer ingevolge waarvan alle aansoeke vir voorlopige sekwestrasie en vrywillige boedeloorgawe “will be approached by this Court on the basis that the cost of sequestration and administration will amount to R30 000” (par. 23). Die hof wys egter daarop dat hierdie bedrag betaalbaar is uit die vrye oorskot, naamlik die opbrengs van die onbeswaarde bates (par. 29). Dit sluit dus nie afslaerskommissie en kuratorsfooie, wat ongeveer R100 000 bedra, in (wat uit die opbrengs van die beswaarde bates betaal moes word) en wat die applikant glad nie in sy berekeninge in ag geneem het nie (parr. 28, 29).

Na aanleiding van sy eie berekeninge (wat kostes soos die Meestersfooie, die koste om sekuriteit te verskaf, advertensiekoste, bankkoste en ander kleiner uitgawes uitsluit) kom regter Daffue tot die gevolgtrekking dat daar geen dividend vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sal wees nie en dat enige skuldeiser wat ’n vordering teen die insolvente boedel bewys, vir kontribusie met betrekking tot die sekwestrasie- en administrasiekoste aanspreeklik sal wees (parr. 28, 29).

Volgens die hof is hierdie geval ’n tipiese geval waar die skuldenaar eerder sy onroerende eiendom uit die hand moes verkoop het om die verbandhouer se vordering te delg, en indien dit nie moontlik was nie, om ’n reëling met die verbandhouer te tref om die eiendom namens hom te verkoop. Dieselfde geld ook die motorvoertuig wat vrywillig aan die versekerde skuldeiser oorhandig moes word. Die hof doen aan die hand dat “[t]he expensive machinery of the Insolvency Act should not be applied in friendly sequestrations where it is clear that concurrent creditors will not receive any dividends at all, or at best an insignificant dividend” (par. 30).

Die hof wys daarop dat die Kredietwet ingevoer is om skuldenaars wat oorverskuldig is, of aan wie roekelose krediet toegestaan is, tegemoet te kom. Volgens die hof is die onderhawige aansoek ’n tipiese geval waar die skuldenaar die skuldhersieningsproses moes gebruik het om ’n herstruktureringsbevel te bekom ingevolge waarvan sy skuld oor ’n verlengde tydperk in paaiemente terugbetaal sou word. Sodoende kon die skuldenaar moontlik besit van sy motorvoertuig en woonhuis behou het (par. 31).

Volgens regter Daffue is die doel van die Insolvensiewet egter om voordeel vir skuldeisers te bekom en nie om skuldenaars wat in ’n geldelike verknorsing verkeer, tegemoet te kom nie. Hy merk soos volg op (par. 32):

Although I am not immune to the hardship and emotional stress caused to debtors due to financial difficulties, especially in the present uncertain times, I am more so mindful of the fact that our insolvency law should not be applied to the extent that the rights of debtors take precedence over creditors’ and especially concurrent creditors’ rights. In most insolvency matters concurrent creditors suffer severely in so far as they often do not even lodge claims and rather opt to write off their claims. This is not [what] was intended by the Legislature when the Insolvency Act was promulgated.

Die hof kom tot die gevolgtrekking dat die applikant nie bewys het dat daar rede is om te aanvaar dat daar voordeel vir skuldeisers – veral vir die konkurrente skuldeisers – sal wees indien die respondent se boedel gesekwestreer word nie. Die aansoek word gevolglik van die hand gewys en die bevel nisi tersyde gestel (par. 33).

Laastens word die griffier aangesê om ’n afskrif van die beslissing na die Meesterskantoor van die Vrystaatse Hooggeregshof te versend en laasgenoemde se aandag op die hof se beslissing met betrekking tot artikel 9(4) en die Meester se verpligting ingevolge daarvan te vestig (par. 34).

5. Ontleding en evaluasie van die uitspraak

5.1 Voordeel vir skuldeisers

Die uitspraak in Botha is ’n goeie voorbeeld van ons howe se streng toepassing van die voordeelvereiste in gevalle waar die sekwestrasie-aansoek gebring word met die uitsluitlike doel om die skuldverligting ingevolge die wet te bekom. Dit blyk onder andere uit die groot aantal vereistes en riglyne wat die hof met betrekking tot die waardasie van die bates van ’n insolvente boedel neergelê het, asook die klem wat geplaas word op die noukeurige en korrekte berekening van die dividend wat uiteindelik vir konkurrente skuldeisers beskikbaar sal wees.

Alhoewel die vraag na die korrekte berekening van die dividend nie ’n fokuspunt van die onderhawige bespreking is nie, is dit tog gepas om kommentaar te lewer op een van die hof se opmerkings hieroor. Volgens regter Daffue is die munisipale skuld ten bedrae van R5 554 (die sg. rates and taxes) met betrekking tot die onroerende eiendom en die vordering van R2 500 met betrekking tot “salaris” preferent en moet dit dus by uitbetaling voorkeur bo die vorderings van konkurrente skuldeisers geniet (par. 27).

Dit is inderdaad so dat munisipaliteite ’n voorkeurposisie in geval van sekwestrasie van ’n grondbelastingbetaler se boedel geniet (Bertelsmann e.a. 2008:495). Die rede is dat die oordrag van onroerende eiendom uit ’n insolvente boedel moontlik is slegs indien die betrokke munisipaliteit ’n klaringsertifikaat uitreik wat sertifiseer dat alle bedrae wat in verband met die betrokke eiendom gedurende die twee jaar voor datum van aansoek vir die sertifikaat verskuldig geraak het vir munisipale fooie, belasting, heffings en verpligtinge, ten volle betaal is (sien art. 118(1) van die Wet op Plaaslike Regering: Munisipale Stelsels 32 van 2000).

Indien die agterstallige munisipale skuld in Botha as periodieke belasting met betrekking tot onroerende goed soos omskryf in artikel 89(5) van die Insolvensiewet kwalifiseer, sal dit ingevolge artikel 89(1) ’n preferente vordering daarstel in soverre dit as deel van die koste van tegeldemaking van die betrokke beswaarde bate (die onroerende eiendom) eerste uit die opbrengs van die bate betaal sal word. Die bedrag wat preferent is, is egter ingevolge artikel 89(1) gelees met artikel 89(4) beperk tot agterstallige belasting vir die twee jaar onmiddellik voor sekwestrasie plus rente en boetes daarop tot en met datum van die oordrag van die onroerende eiendom uit die insolvente boedel (sien art. 118(2) van die Wet op Plaaslike Regering ingevolge waarvan art. 118, in geval van oordrag van eiendom deur ’n kurator van ’n insolvente boedel, aan art. 89 van die Insolvensiewet onderworpe is).

Indien die munisipale skuld in Botha egter nie binne die omskrywing van belasting ingevolge artikel 89(5) val nie, sal artikel 118(3) van toepassing wees ingevolge waarvan die verskuldigde bedrae ’n onbeperkte preferente eis teen die betrokke onroerende eiendom sal daarstel wat ’n preferente reg bo dié van bestaande verbandhouers verleen. Hierdie bedrae sal steeds deel van die artikel 89(1)-tegeldemakingskoste vorm en moet dus steeds deur die kurator betaal word (sien Bertelsmann e.a. 2008:497 e.v. en regspraak aldaar).

Om terug te keer na die feite in Botha: Daar kan met regter Daffue saamgestem word dat salarisse van voormalige werknemers ingevolge artikel 98A van die Insolvensiewet statutêr preferent is en gevolglik by betaling uit die opbrengs van die onbeswaarde bates (d.w.s. die vrye oorskot) voorkeur bo die vorderings van konkurrente skuldeisers geniet. Dit is nietemin belangrik om daarop te let dat die bedrae verskuldig aan die munisipaliteit nie, soos regter Daffue opmerk, ’n preferente eis met betrekking tot die opbrengs van die onbeswaarde bates verleen en dus voor die konkurrente skuldeisers uitbetaal sal word nie; dit is deel van die koste van tegeldemaking van die betrokke beswaarde bate wat ’n preferente reg met betrekking tot die opbrengs van die beswaarde bate sal verleen. Die koste vir tegeldemaking van enige beswaarde bate kan onder geen omstandighede uit die vrye oorskot betaal word nie en moet uit die opbrengs van die betrokke beswaarde bate betaal word (art. 89(1); Bertelsmann e.a. 2008:494).

’n Nuwe struikelblok vir skuldenaars wat hoop om die sekwestrasieproses as skuldverligtingsmaatreël te benut, is regter Daffue se verwysing na die Meester se verpligting (soos die hof dit sien – vgl. Botha par. 34) ingevolge artikel 9(4) van die Insolvensiewet om aan die hof verslag te doen oor sy mening met betrekking tot die nakoming van die voordeelvereiste. Die hof gaan selfs so ver om die griffier aan te sê om ’n afskrif van die beslissing na die Meesterskantoor te versend en sy aandag op die hof se beslissing met betrekking tot artikel 9(4) te vestig (par. 34).

’n Verdere nuwe hindernis is regter Daffue se standpunt dat daar ’n leemte in ons stelsel is in soverre geen voorsiening gemaak word vir regterlike oorsig met betrekking tot die uiteindelike gevolge van die tegeldemaking van die bates na verlening van die sekwestrasiebevel nie. Regter Daffue verwys na sy eie vorige beslissing in Snooke waar hy sy benadering om in alle rehabilitasie-aansoeke die betrokke sekwestrasie-aansoek na te gaan, verduidelik. Volgens hom stel dit die hof in staat om eerstehandse kennis van die bewerings met betrekking tot die voordeelvereiste te verkry en sodoende ’n oordeel te vel oor in watter mate uiteindelik wel aan die hierdie vereiste voldoen is. ’n Belangrike implikasie van die beslissing in Snooke (en dus ook Botha) is dat die voordeelvereiste nie net meer ’n struikelblok vir skuldenaars is wat om sekwestrasie aansoek wil doen nie, maar ook vir diegene wat hul hoop daarin vestig om voor die tien-jaar outomatiese rehabilitasietydperk te rehabiliteer (vgl. Ex parte Purdon 2014 JDR 0115 (GNP); Roestoff 2018:315).

Regter Daffue (par. 10) se waarneming dat sekwestrasie meestal nie tot voordeel van skuldeisers strek nie, is nie verbasend nie. Dit is ook die regsposisie in ander stelsels. Spooner (2017:390) wys daarop dat verbruikersinsolvensie wêreldwyd deesdae sogenaamde no-asset-verrigtinge is. Hy verduidelik soos volg:

There is simply nothing left to collect in any bankruptcies bar a small unrepresentative minority of high-value cases. Personal insolvency law may once have operated alongside corporate insolvency law as a commercial law designed to recover returns to investors from failed business debtors. It now operates, however, as social welfare law or “law of hardship”.

In teenstelling met die posisie in Suid-Afrika, waar die hoofdoelwit van die Insolvensiewet is om vir ’n kollektiewe invorderingsprosedure voorsiening te maak en die maksimum voordeel vir skuldeisers te bekom (Bertelsmann e.a. 2008:2–3), is die wêreldwye tendens om eerder voorkeur te verleen aan die skuldverligtingsdoelwit van verbruikersinsolvensie en die gepaardgaande sosialeversekeringsfunksie daarvan (vgl. Spooner 2017:390; Landry en Reid 2015:53). Die bewys van genoegsame bates om ’n finansiële voordeel vir skuldeisers daar te stel, is derhalwe nie ’n voorvereiste vir toegang tot insolvensieverrigtinge in ander verbruikersinsolvensiestelsels nie (sien Roestoff 2016a:605 e.v. vir ’n bespreking van die Anglo-Amerikaanse en Europese benaderings m.b.t. verbruikersinsolvensie en skuldverligting). Landry en Reid (2015:59) verduidelik die onderliggende filosofie van die Amerikaanse verbruikersinsolvensiereg (die sg. fresh start-beleid) soos volg:

[T]he fresh start provides powerful economic relief to qualifying overburdened debtors and can serve as the ultimate safety net. When an individual debtor can no longer meet financial obligations, due to health problems or economic downturns, among other reasons, bankruptcy’s fresh start policy provides broad protections to debtors who may not otherwise find relief – thus essentially remaining imprisoned to creditors – and may unnecessarily rely on welfare programs.

Volgens regter Daffue is die onderhawige saak ’n tipiese geval waar die skuldenaar, in plaas daarvan om hom tot die sekwestrasieproses te wend, eerder die motorvoertuig aan die versekerde skuldeiser moes afgestaan het en sy onroerende eiendom uit die hand verkoop het of ’n reëling met die verbandhouer getref het om dit namens hom te verkoop om sodoende die verbandhouer se vordering te delg (par. 30). Hierdie stappe sou egter nie ’n oplossing vir die skuldenaar se geldelike verknorsing bied nie en is duidelik daarop gemik om die maksimum voordeel vir skuldeisers daar te stel. Regter Daffue wys daarop dat dit nie gepas is om die duur sekwestrasieproses te implementeer waar daar duidelik nie voldoende bates is om minstens die sekwestrasiekoste te dek nie (par. 30). Dit is egter belangrik om te besef dat die proses gebruik word, of soos regter Daffue dit sien, misbruik word, omdat daar tans geen alternatiewe prosesse is wat skuldenaars in staat stel om ’n skuldkwytskelding en -verligting te bekom nie. Rehabilitasie na sekwestrasie ingevolge die Insolvensiewet is tans die enigste Suid-Afrikaanse proses wat skuldenaars in staat stel om ’n skuldkwytskelding en derhalwe effektiewe skuldverligting te bekom. Die proses van skuldhersiening en skuldherstrukturering ingevolge die Nasionale Kredietwet, asook administrasie ingevolge die Wet op Landdroshowe 32 van 1944, maak nie vir enige skuldkwytskelding voorsiening nie en die skuldenaar moet alle skuld terugbetaal (vgl. art. 3(g) en (i) van die Kredietwet en art. 74U van die Wet op Landdroshowe).

In die lig van internasionale tendense om die fresh start-doelwit van verbruikersinsolvensie en die gepaardgaande sosialeversekeringsfunksie daarvan te beklemtoon, ontstaan die vraag dus of die voordeelvereiste nie dalk uitgedien is nie (vgl. die opmerking van regter Flemming in Sellwell en die bespreking hier bo). Volgens Coetzee (2016:36) is die voordeelvereiste eintlik ongrondwetlik, omdat dit die gelykheidswaarborg van die Grondwet skend in soverre dit tussen skuldenaars “met” en skuldenaars “sonder” bates en inkomste (die sg. no income no asset- of NINA-skuldenaars) onderskei deur ’n skuldkwytskelding net aan skuldenaars wat oor genoegsame bates beskik om voordeel vir skuldeisers te bewys, te verleen. Volgens Coetzee (2016:54) kom sodanige differensiasie op ongeregverdigde, onbillike diskriminasie op grond van die NINA-skuldenaars se sosio-ekonomiese status neer (vgl. die aanhef tot die 2018-wetsontwerp en die 2018-memorandum, par. 1, wat na Coetzee se standpunt verwys).

In Botha bevestig regter Daffue weer eens, soos wat die howe by verskeie geleenthede in die verlede gedoen het (vgl. Ex parte Ford 2009 3 SA 376 (WKK); Shmukler-Tshiko par. 8; Arntzen par. 13.), dat sekwestrasie nie ten doel het om skuldenaars tegemoet te kom nie, maar dat dit ’n proses is wat daargestel is om voordeel vir skuldeisers te bewerkstellig (par. 32). Sedert die inwerkingtreding van die Insolvensiewet meer as 80 jaar gelede is dit steeds die regsposisie. Die howe het deurgaans min meegevoel gehad vir skuldenaars wat te goeder trou en weens teenspoed in ’n geldelike verknorsing beland het (vgl. Mabe en Evans 2014:651). ’n Goeie voorbeeld hiervan is die uitspraak van regter Satchwell in Shmukler-Tshiko en veral haar opmerking dat sekwestrasie-aansoeke wat daarop gemik is om skuldverligting te bekom, bloot ’n poging deur hierdie skuldenaars is om hul skuldverpligtinge te ontduik en die las op die ekonomie af te wentel (sien die bespreking hier bo). Die teenargument, wat deur internasionaal-erkende beste-praktyke vir verbruikersinsolvensiereg gerugsteun word, is egter dat insolvensiestelsels wat skuldverligting as een van hul hoofdoelwitte nastreef, nie ’n las op die ekonomie plaas nie, maar eerder ekonomiese groei bevorder (World Bank 2013, par. 6; vgl. Boraine en Roestoff 2014b:542).

Rochelle (1996:315) verduidelik dit soos volg:

Improving the citizen’s economic lot is a central priority for most national governments. Insolvency laws can have a significant role to play in this work. Were the penalties for failure lowered from their current levels in South Africa, citizens and companies would take more economic risks to succeed. More businesses would start, more jobs would be created, and society as a whole would benefit. Those who fail would not become modern lepers, but instead would receive another chance to be productive for themselves and society.

5.2 Alternatiewe vir sekwestrasie en regshervormingsvoorstelle

Soos reeds vermeld, is regter Daffue van mening dat die skuldenaar-respondent, indien hy nie die motorvoertuig vrywillig aan die versekerde skuldeiser wou afstaan en die onroerende eiendom uit die hand verkoop nie, eerder die skuldhersieningsproses ingevolge die Kredietwet moes gebruik het om ’n oplossing vir sy geldelike verknorsing te bekom. Sodoende kon die skuldenaar moontlik ’n skuldherstruktureringsbevel verkry en die onroerende eiendom en motorvoertuig behou het terwyl hy sy skuld oor ’n verlengde tydperk terugbetaal (par. 31).

Een van die uitdruklike oogmerke van die Nasionale Kredietwet is om skuldverligting (art. 3(g)) aan ’n verbruiker wat oorverskuldig is (sien art. 79), te verleen deur hom in staat te stel om kragtens artikel 86(1) by ’n skuldberader om die hersiening van sy skuldverpligtinge ingevolge kredietooreenkomste soos omskryf in die wet (art. 8) aansoek te doen. Sodanige aansoek kan uiteindelik lei tot ’n aansoek by ’n landdroshof om ’n bevel ingevolge waarvan die skuldverpligtinge ooreenkomstig die voorstel van die skuldberader herstruktureer word (art. 86(7)(c) gelees met artt. 86(8)(b) en 87(1)). In die praktyk behels ’n herstrukturering gewoonlik ’n verlenging van die tydperk van die kredietooreenkoms gekoppel aan ’n vermindering van die bedrag van die paaiemente wat ingevolge die ooreenkoms betaalbaar is (art. 86(7)(c)(ii)).

Soos reeds vermeld, maak skuldhersiening ingevolge die Kredietwet, in teenstelling met wetgewing wat in ander lande met betrekking tot inkomsteherstruktureringsmaatreëls geld, nie vir enige skuldkwytskelding of maksimum terugbetalingstydperke voorsiening nie (vgl. Roestoff 2016a:605 e.v. vir ’n bespreking van die Anglo-Amerikaanse en die Europese benaderings tot inkomsteherstrukturering en skuldverligting). Die skuldverligting wat deur die skuldhersieningsproses gebied word, streef dus nie werklik die oogmerk om skuldverligting te verleen na nie. Dit behels bloot die moontlikheid van ’n skuldherstrukturering gekoppel aan ’n moratorium op skuldafdwinging ingevolge artikel 88(3) (vgl. Roestoff 2016b:144). Verder, indien die verbruiker te eniger tyd gedurende die terugbetalingstydperk nie aan die bepalings van die herstruktureringsbevel voldoen nie, kan onmiddellik met stappe vir skuldafdwinging voortgegaan word en sal die skuldverligting wat deur die bevel verleen is, onmiddellik tot ’n einde kom (Ferris v Firstrand Bank Ltd 2014 3 SA 39 (KH) par. 17). Dit is so omdat die Kredietwet nie vir die tersydestelling of wysiging van ’n herstruktureringsbevel voorsiening maak nie (vgl. Roestoff 2016b:135).

Die wetgewer se versuim om vir ’n skuldkwytskelding en ’n maksimum terugbetalingstermyn voorsiening te maak, en die gevolglike onvermoë van die skuldhersieningsproses om effektiewe skuldverligting aan oorverskuldigde verbruikers te verleen, is al deur verskeie kommentators gekritiseer (vgl. Boraine en Roestoff 2014a:353 e.v. en bronne daar aangehaal). In die meeste gevalle is dit van meet af aan duidelik dat die betrokke voorgestelde terugbetalingsplan bestem is om te misluk en uiteindelik bloot die verbruiker se oorverskuldigdheid sal bestendig (vgl. Roestoff en Coetzee 2012:69; Roestoff 2016b:144). ’n Studie wat in 2012 by ’n groot Suid-Afrikaanse skuldberadersmaatskappy gedoen is, dui daarop dat skuldhersiening nie ’n werkbare oplossing vir talle oorverskuldigde verbruikers, veral lae-inkomste-verbruikers, is nie (De Jager en Tillemans 2014:2, 25; World Bank 2015:8). Ook die groot aantal hofsake wat met skuldafdwingingsaksies en beëindiging van die skuldhersieningsproses ingevolge artikel 86(10)) handel, is aanduidend van die onvermoë van die skuldhersieningsproses om effektiewe skuldverligting aan alle oorverskuldigde verbruikers te bied (Roestoff 2016b:144). In teenstelling met ander stelsels, waar ’n sogenaamde zero-plan nie ’n aanvaarbare rede vir die weiering van ’n terugbetalingsplan is nie (sien Roestoff en Coetzee 2017:261 e.v. vir ’n bespreking van die Duitse en Franse verbruikersinsolvensiestelsels) is die posisie in Suid-Afrika tans dat ons howe slegs ’n ekonomies uitvoerbare terugbetalingsplan ingevolge waarvan alle skuld oor ’n verlengde tydperk terugbetaal word, sal goedkeur (Seyffert v Firstrand Bank Ltd 2012 6 SA 581 (HHA) parr. 5, 13, 16).

Om terug te keer na die feite in Botha, waar die skuldenaar ten tye van sy sekwestrasie-aansoek ’n karige salaris van R15 000 verdien het, maar ongeveer R1,5 miljoen aan sy kommersiële skuldeisers geskuld het: dit is duidelik dat hy waarskynlik nie ’n werkbare terugbetalingsplan op die tafel sou kon plaas nie. Verder, selfs indien hy daarin sou slaag om ’n skuldherstruktureringsbevel te bekom, is dit in die lig van sy swak geldelike posisie onwaarskynlik dat hy met die betaling van die paaiemente sou kon volhou. Soos reeds uitgewys, sou die betrokke skuldeiser dan onmiddellik met stappe vir skuldafdwinging kon voortgaan. Skuldhersiening en skuldherstrukturering ingevolge die Kredietwet sou dus duidelik nie ’n werkbare oplossing vir die skuldenaar se geldelike verknorsing bied nie. Ook die administrasieproses ingevolge artikel 74 van die Wet op Landdroshowe sou nie ’n oplossing bied nie, aangesien slegs skuldenaars met ’n maksimum uitstaande skuld van R50 000 die prosedure kan gebruik (sien art. 74(1)(b) gelees met GK R1411 in SK 19435 van 30 Oktober 1998).

Die vraag wat vervolgens beantwoord moet word, is of die nuwe voorgestelde skuldintervensiemaatreël ’n oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing sou kon bied (sien Coetzee 2018 vir ’n evaluasie van die eerste weergawe van die voorgestelde skuldintervensieprosedure). Die oogmerk van die skuldintervensiemaatreël is om ’n remedie daar te stel vir skuldenaars wat tans uitgesluit is van die skuldverligting wat sekwestrasie, skuldhersiening en administrasie bied (d.w.s. die NINA-skuldenaars – vgl. die aanhef tot die 2018-wetsontwerp en die omskrywing van debt intervention in klousule 1 van die wetsontwerp en 2018-memorandum par. 1). Klousule 2 van die 2018-wetsontwerp wysig dus artikel 3 van die bestaande wet om vir skuldintervensie as “one of the tools to promote and advance the social and economic welfare of South Africans” voorsiening te maak (vgl. 2018-memorandum par. 3.2). Klousule 13 (wat die nuwe art. 86A in die bestaande Kredietwet voeg) sit die skuldverligting wat skuldintervensie bied, uiteen. Ingevolge die nuwe artikel 86A kan die skuldintervensie-applikant by die Nasionale Kredietreguleerder (NKR) aansoek doen om oorverskuldig verklaar te word mits sy totale onversekerde skuld nie die bedrag van R50 000 oorskry nie (art. 86A(1)). Artikel 86A(6)(d) (gelees met art. 87A(5)(b)(i)) verleen aan die NKR die bevoegdheid om ’n vasstelling te maak of die herstrukturering van die skuld van die applikant binne ’n tydperk van vyf jaar (of sodanige langer tydperk wat voorgeskryf mag word) haalbaar sal wees en indien wel, om ’n aanbeveling aan die Tribunaal vir ’n herstruktureringsbevel ingevolge artikel 87(1A) te maak. Indien die applikant se inkomste en bates egter onvoldoende is om ’n werkbare herstrukturering binne die vyfjaartydperk (of langer tydperk wat voorgeskryf mag word) daar te stel, kan die NKR ’n aanbeveling aan die Tribunaal maak vir ’n bevel om die opskorting (suspension) van die geheel of ’n gedeelte van die skuld vir ’n tydperk van 12 maande. Hierdie tydperk, met inagneming van die faktore in subartikel 3 vermeld, onder andere dat die applikant moontlik gestremd is, of ’n minderjarige of vrou is wat die hoof van ’n huishouding is (art. 87A(3)(a)), mag vir ’n verdere tydperk van 12 maande verleng word (sien art. 86A(6)(e) gelees met artikel 87A(2)(b)(i)). Na verstryking van ’n tydperk van agt maande na elke bevel vir opskorting moet die NKR die finansiële posisie van die applikant hersien (art. 87A(5)(a)) en indien die skuldenaar steeds, na ’n tydperk van 24 maande, nie sy verpligtinge kan nakom nie, mag die Tribunaal ’n bevel vir die uitwissing van die skuld of ’n gedeelte daarvan verleen (art. 87A(5)(c)(ii) – sien klousule 15 wat die nuwe art. 87A invoeg). Uitwissing van skuld (extinguish – sien die omskrywing in klousule 1 van die 2018-wetsontwerp) beteken:

(a) the cessation of all rights and obligations inherent to, or resulting from, a credit agreement; and

(b) the cessation of any rights or any rights or obligations that may arise in law, whether statutory or otherwise, because of the cessation contemplated in paragraph (a)

prospectively from the date on which the act of extinguishment becomes effective.

Die aanbeveling na die Tribunaal vir ’n uitwissing van skuld is egter slegs vir ’n tydperk van vier jaar vanaf datum van inwerkingtreding van die toepaslike bepaling (d.w.s. art. 86A(6)(e)) moontlik, tensy die betrokke minister die vierjaartydperk na oorlegpleging met die Nasionale Vergadering verleng (sien art. 86A(12)(b) en (c) en vgl. 2018-memorandum par. 3.13).

Slegs ’n natuurlike persoon, of natuurlike persone met ’n gesamentlike boedel, wat op die datum van die aansoek om skuldintervensie ’n bruto inkomste van hoogstens R7 500 per maand verdien en wat oorverskuldig is (ongeag of dit weens ’n verandering in persoonlike omstandighede of ander omstandighede veroorsaak is) en nie aan ’n sekwestrasie- of administrasiebevel onderworpe is nie, kwalifiseer om vir skuldintervensie aansoek te doen. Versekerde skuld en skuld wat nie uit ’n kredietooreenkoms ingevolge die wet voortspruit nie, word uitgesluit, en slegs ’n verbruiker met onversekerde kredietooreenkomste, onversekerde korttermynkrediettransaksies of onversekerde kredietfasiliteite kwalifiseer gevolglik as ’n skuldintervensie-applikant (vgl. die omskrywing van debt intervention applicant in kl. 1).

Die nuwe artikel 88B bepaal dat ’n skuldintervensie-applikant aan wie ’n bevel vir die uitwissing van sy skuld verleen is, by die NKR om die verlening van ’n rehabilitasiebevel deur die Tribunaal aansoek kan doen (art. 88B(1)). Die skuldenaar moet bewys dat hy die koste van die krediet ingevolge artikel 101(1) ten volle of ingevolge ’n skikkingsooreenkoms met sy kredietgewers betaal het (art. 88B(2). Verder moet hy ook die inligting verskaf wat die minister moontlik kan voorskryf, onder andere dat sy finansiële omstandighede sodanig verbeter het dat hy weer in die kredietmark kan deelneem en dat hy ’n finansiëlegeletterdheidsprogram bygewoon het (art. 88B(3)). ’n Rehabilitasiebevel het tot gevolg dat enige beperkings op die reg van die skuldenaar ingevolge artikel 60 om krediet op te neem vanaf die datum van die bevel opgehef word (art. 88B(8)).

Die skuldverligting wat skuldintervensie bied, behels dus eerstens ’n skuldherstrukturering binne ’n maksimum van vyf jaar of sodanige langer tydperk wat moontlik voorgeskryf kan word. Dit is nie duidelik uit die wetsontwerp wie sodanige langer tydperk mag voorskryf of in welke omstandighede dit voorgeskryf mag word nie. Die vraag is of die NKR dit kan doen indien hy byvoorbeeld van mening is dat ’n skuldherstrukturering oor ’n langer tydperk haalbaar kan wees.

Tweedens, indien die skuldenaar nie oor voldoende bates of inkomste beskik om ’n skuldherstrukturering ingevolge artikel 86A moontlik te maak nie, maak die wetsontwerp vir ’n opskorting van die skuld en ’n uiteindelike skuldkwytskelding na verstryking van ’n maksimum tydperk van twee jaar voorsiening. In ooreenstemming met die wetgewing wat tans in ander lande van toepassing is, word NINA-skuldenaars derhalwe in staat gestel om ’n “vars begin” te bekom (vgl. Roestoff en Coetzee 2012; Coetzee en Roestoff 2013 en Roestoff en Coetzee 2017 vir ’n bespreking van NINA-prosedures in Engeland, Nieu-Seeland, Frankryk en Duitsland), maar ook ’n sogenaamde new start (oftewel nuwe begin) in soverre ’n rehabilitasiebevel ingevolge artikel 88B die skuldenaar in staat stel om weer ’n aktiewe lid van die kredietmark te word en derhalwe ekonomies te rehabiliteer en ’n nuwe begin te maak (vgl. Howell 2014:52; Howard 1987:1062). Hierdie “vars en nuwe begin” is egter slegs vir skuldenaars wat aan die toegangsvereistes vir skuldintervensie voldoen, beskore (sien kl. 2 wat par. (gA) tot art. 3 toevoeg).

Dit is verblydend om te sien dat die bestaande artikel 86 van die Kredietwet, wat met skuldhersiening handel, gewysig word om vir ’n bevel wat die maksimum rentekoerse, kostes en fooie ingevolge ’n kredietooreenkoms vir ’n maksimum van vyf jaar tot nul te verklaar, as een van die moontlike herstruktureringsbevele voorsiening te maak (sien kl. 12 en 2018-memorandum par. 3.12). Dit is egter belangrik om daarop te let dat skuldhersiening en -herstrukturering ingevolge die bestaande artikels 86 en 87 van die Kredietwet nie gewysig is om, soos in die geval van skuldintervensie, vir ’n skuldherstrukturering binne ’n beperkte tydperk, of indien dit nie haalbaar is nie, vir ’n volledige kwytskelding van skuld en uiteindelik rehabilitasie voorsiening te maak nie. Die doelwit van die Kredietwet is steeds (sien art. 3(g) – my kursivering):

to protect consumers, by addressing and preventing over-indebtedness of consumers, and providing mechanisms for resolving over-indebtedness based on the principle of satisfaction by the consumer of all responsible financial obligations.

Dit is duidelik dat die skuldenaar in Botha nie vir skuldintervensie sou kwalifiseer nie. Alhoewel hy duidelik oorverskuldig was, het sy totale uitstaande onversekerde skuld die bedrag van R50 000 oorskry (nl. R150 000) en het hy meer as R7 500 per maand verdien. Die anomalie is dus dat NINA-skuldenaars die geleentheid gebied sal word om ’n “vars en nuwe begin” te bekom, maar dat dit nie beskore is vir ander skuldenaars wat te “arm” is om vir sekwestrasie te kwalifiseer, maar steeds te “ryk” is om vir skuldintervensie te kwalifiseer nie.

Die vraag wat vervolgens beantwoord moet word, is of die voorlikwidasie-akkoordprosedure wat al byna twee dekades gelede deur die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie voorgestel is, ’n werkbare oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing sou kon bied (sien Coetzee 2017 vir ’n evaluasie van hierdie voorstel binne die konteks van NINA-skuldenaars).

Die oogmerk van die voorgestelde akkoordprosedure is om skuldverligting te bied aan natuurlike persone wat nie hul skuld kan vereffen nie, maar ook nie voordeel kan bewys nie en dus uitgesluit is van die verligting wat die sekwestrasieproses bied (vgl. 2014 verduidelikende memorandum, 201). Die huidige weergawe van die wetsvoorstel (2015-insolvensiewetsontwerp) maak vir ’n bindende akkoord tussen ’n skuldenaar en sy skuldeisers voorsiening indien dit deur die vereiste meerderheid skuldeisers in getal en twee-derdes in waarde van die konkurrente skuldeisers wat op die akkoord gestem het, aanvaar word (kl. 118(17). Volgens die huidige weergawe van die wetsontwerp kan die prosedure slegs deur skuldenaars met skuld wat minder as R200 000 bedra, ingestel word (kl. 118(1)). Die wetsontwerp bepaal nie uitdruklik of hierdie beperking op beide onversekerde en versekerde skuld betrekking het nie. Versekerde skuld kan egter wel deur die akkoord gereël word. Klousule 118(17) bepaal dat “the right of a secured or otherwise preferent creditor is not prejudiced by the composition unless he or she consents to the composition in writing”, en dit blyk dus dat versekerde skuld wel by die R200 000-perk ingesluit is.

Die akkoordprosedure word ingestel deurdat die skuldenaar ’n getekende afskrif van die akkoord en ’n beëdigde verklaring by ’n administrateur indien (kl. 118(1)). Die administrateur moet ’n verhoor belê (kl. 118(7)) waar skuldeisers hul eise bewys en, indien nodig, die skuldenaar deur die administrateur, skuldeisers en ander belanghebbende partye ondervra mag word met betrekking tot sy bates, laste, inkomste, lewenstandaard en enige ander aangeleentheid wat na die mening van die administrateur van belang is (kl. 118(10)(e))). Die prosedure maak voorsiening vir ’n moratorium op skuldafdwinging vir die tydperk tussen die vasstelling van ’n datum vir die verhoor en die afhandeling daarvan (kl. 118(23). Die wetsontwerp maak ook vir ’n wysiging van die akkoord voorsiening indien die skuldenaar redelikerwys nie aan die akkoord kan voldoen nie (kl. 118(19)(b)(ii).

Indien die vereiste meerderheid nie die akkoord aanvaar nie en die skuldenaar nie in staat is om wesenlik meer te betaal as wat aangebied is nie, kan die Meester, indien hy van mening is dat die akkoord die beste aanbod is wat die skuldenaar aan sy skuldeisers kon maak, dat die onvermoë om sy skuldenaars te betaal nie aan kriminele of wangedrag te wyte was nie, en dat die skuldenaar nie vir ’n administrasiebevel kwalifiseer nie, op aansoek van die skuldenaar ’n kwytskelding van alle skuld, mits dit nie preferent of verseker is nie, verleen (kl. 118(22)(b)).

Coetzee (2017:25–6) meen dat die voorgestelde akkoordprosedure nie ’n werkbare oplossing vir NINA-skuldenaars sal bied nie. Dit is omdat hulle nie oor genoegsame bates of inkomste beskik om ’n sinvolle terugbetalingsplan met hul skuldeisers te beding of die koste van die proses te betaal nie. Vanweë die beperking wat die wetsontwerp op die uitstaande skuldlas van die skuldenaar plaas, sal die voorlikwidasie-akkoordprosedure egter ook nie ’n oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing bied nie.

Dit is nie duidelik waarom ’n skuldbeperking by die wetsvoorstel ingesluit is nie (vgl. World Bank 2015:10). Soos Coetzee (2017:21 vn. 27) aandui, word groot bedrae skuld tans deur middel van die skuldhersieningsproses herstruktureer en skyn daar geen rede te wees waarom dit nie ook deur middel van die akkoordprosedure gedoen kan word nie. Die Wêreldbank meen dat die voorgestelde skuldbeperking “would deny relief to heavily indebted small entrepreneurs, exactly the group who stand to contribute the most to South Africa’s economic revitalization” (World Bank 2015:19). ’n Verwydering van die skuldbeperking sou tot gevolg hê dat die akkoordprosedure ’n oplossing vir die skuldenaar in Botha se geldelike verknorsing met betrekking tot sy onversekerde skuld (wat R150 000 bedra) en selfs sy versekerde skuld (mits sy versekerde skuldeisers toestem) kon bied. Indien die vereiste meerderheid skuldeisers verder nie tot die akkoordaanbod wou instem nie, sou die skuldenaar selfs uiteindelik ’n skuldkwytskelding met betrekking tot sy onversekerde skuld kon bekom.

6. Gevolgtrekking

Die vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek in Botha wat die hof as ’n misbruik van proses gebrandmerk het, is, in werklikheid, soos regter Flemming in Sellwell aangedui het, ’n uitvloeisel van tekortkominge in die stelsel. Vriendskaplike sekwestrasies is duidelik die gevolg van ’n leemte in ons stelsel, naamlik dat daar nie voorsiening gemaak word dat die oogmerke van ’n concursus creditorum en ’n skuldkwytskelding onafhanklik van mekaar nagestreef kan word nie (vgl. Boraine en Roestoff 1993:236; 1994:52). Die feit dat daar ook nie effektiewe alternatiewe skuldverligtingsprosedures is vir skuldenaars wat met skuld oorbelas is nie, dra uiteraard verder tot hierdie probleem by. Ongelukkig, soos hier bo verduidelik is, sal die regshervormingsvoorstelle wat tans op die tafel is, ook nie ’n oplossing bied vir skuldenaars wat in ’n soortgelyke geldelike verknorsing as die skuldenaar in Botha verkeer nie.

Uit die evaluasie van die feite en uitspraak in Botha is dit duidelik dat regshervormers die tekortkominge in ons stelsel op ’n holistiese en omvattende wyse moet aanspreek. Alle bestaande en voorgestelde prosedures moet heroorweeg word en onnodige oorvleueling moet uitgeskakel word. So is die nodigheid vir twee inkomsteherstruktureringsprosedures (administrasie en skuldhersiening) al voorheen bevraagteken (Boraine e.a. 2012:269). Onnodige struikelblokke vir toegang tot skuldverligting, soos beperkings op die skuldlas van die skuldenaar, moet uitgeskakel word. Dit is verder noodsaaklik dat die stelsel gelyke beskerming en skuldverligting bied aan alle skuldenaars wat met skuld oorbelas is. Die gevolg van die voorgestelde skuldintervensiemaatreël, naamlik dat ’n skuldkwytskelding aan skuldenaars in die laerinkomstegroep, maar nie aan skuldenaars in die middelinkomstegroep nie, verleen word (soos die skuldenaar in Botha) is duidelik onbillik en ongeregverdig.

Bibliografie

Bertelsmann, E., R.G. Evans, A. Harris, M. Kelly-Louw, A. Loubser, M. Roestoff, A. Smith, L. Stander en L. Steyn. 2008. Mars: The law of insolvency in South Africa. Kaapstad, Durban, Potchefstroom, Pretoria: Juta.

Boraine, A. en M. Roestoff. 1993. Vriendskaplike sekwestrasies – ’n produk van verouderde beginsels? (1). De Jure, 26(2):229–43.

—. 1994. Vriendskaplike sekwestrasies – ’n produk van verouderde beginsels? (2). De Jure, 27(1):31–53.

—. 2014a. Revisiting the state of consumer insolvency in South Africa after twenty years: The courts’ approach, international guidelines and an appeal for urgent law reform (1). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 77(3):351–74.

—. 2014b. Revisiting the state of consumer insolvency in South Africa after twenty years: The courts’ approach, international guidelines and an appeal for urgent law reform (2). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 77(4):527–46.

Boraine, A., C. van Heerden en M. Roestoff. 2012. A comparison between formal debt administration and debt review – the pros and cons of these measures and suggestions for law reform (1). De Jure, 45(1):80–103.

Boraine, A., C. van Heerden en M. Roestoff. 2012. A comparison between formal debt administration and debt review – the pros and cons of these measures and suggestions for law reform (2). De Jure, 45(2):254–71.

Coetzee, H. 2016. Is the unequal treatment of debtors in natural person insolvency justifiable?: A South African exposition. International Insolvency Review, 25:36–55.

—. 2017. Does the proposed pre-liquidation composition proffer a solution to the No Income No Asset (NINA) debtor’s quandary and, if not, what would? Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 80(1):18–26.

—. 2018. An opportunity for No Income No Asset (NINA) debtors to get out of check? – An evaluation of the proposed debt intervention measure. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(4):593–611.

Coetzee, H. en M. Roestoff. 2013. Consumer debt relief in South Africa – should the insolvency system provide for NINA debtors? Lessons from New Zealand. International Insolvency Review, 22:188–210.

De Jager, P. en N. Tillemans. 2014. The behaviour of South African consumers under debt counselling. https://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2474540 (23 September 2018 geraadpleeg).

Howard, M. 1987. A theory of discharge in consumer bankruptcy. Ohio State Law Journal, 48(4):1047–88.

Howell, N. 2014. The fresh start goal of the Bankruptcy Act: Giving temporary reprieve or facilitating debtor rehabilitation? QUT Law Review, 14(3):29–52.

Landry, R.J. en D.W. Read. 2015. Erosion of access to consumer bankruptcy’s “fresh start” policy in the United States: Statutory reforms needed to enhance access to justice and promote social justice. William and Mary Policy Review, 7(1):51–94.

Mabe, Z. en R.G. Evans. 2014. Abuse of sequestration proceedings in South Africa revisited. South African Mercantile Law Journal, 26(3):651–67.

Rochelle, M.R. 1996. Lowering the penalties for failure: Using the insolvency law as a tool for spurring economic growth; the American experience, and possible uses for South Africa. Tydskrif vir Suid-Afrikaanse Reg, 2:315–30.

Roestoff, M. 2016a. Rehabilitasie in die Suid-Afrikaanse verbruikersinsolvensiereg: Internasionale tendense en riglyne. LitNet Akademies, 13(2):594–648.

—. 2016b. Ferris v Firstrand Bank Ltd 2014 3 SA 39 (KH). Enforcement of a credit agreement after breach of a debt rearrangement order and the ineffectiveness of debt review in terms of the National Credit Act. De Jure, 49(1):134–55.

—. 2018. Rehabilitation of an insolvent and advantage to creditors under the Insolvency Act 24 of 1936. Ex parte Purdon 2014 JDR 0115 (GNP). Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 81(2):306–16.

Roestoff, M. en H. Coetzee. 2012. Consumer debt relief in South Africa; Lessons from America and England; and suggestions for the way forward. South African Mercantile Law Journal, 24(1):53–76.

—. 2017. Debt relief for South African NINA debtors and what can be learned from the European approach. The Comparative and International Law Journal of Southern Africa, 50(2):251–74.

SARK (Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie). 1989. Review of the Law of Insolvency: Prerequisites for and Alternatives to Sequestration (Project 63).

—. 2000. Report on the Review of the Law of Insolvency (Project 63), vol. 1 (Explanatory memorandum) en vol. 2 (Draft bill).

—. 2014. Verduidelikende memorandum van die 2015-Insolvensiewetsontwerp (’n nie-amptelike werksdokument by die skrywer).

—. 2015. Nuutste weergawe van die Insolvensiewetsontwerp (’n nie-amptelike werksdokument by die skrywer).

Smith, C. 1981. Friendly and not so friendly sequestrations. Modern Business Law, 3(2):58–63.

Spooner, J. 2017. Seeking shelter in personal insolvency law: Recession, eviction, and bankruptcy’s social safety net. Journal of Law and Society, 44(3):374–405.

World Bank. 2013. Working Group on the Treatment of the Insolvency of National Persons. Report on the treatment of the insolvency of natural persons Insolvency and Creditor/Debtor Regimes Task Force. http://bit.ly/Oft3hp (24 September 2018 geraadpleeg).

—. 2015. Draft Diagnostic Report on the Proposed Personal Insolvency System in the New South African Insolvency Bill. http://www.rebels.co.za/resources/Legislation/SA-Insolvency-Bill-evaluation-v3.pdf (23 September 2018 geraadpleeg).

The post Vonnisbespreking: Nog ’n vriendskaplike-sekwestrasie-aansoek sneuwel appeared first on LitNet.

Abstract

May municipalities randomly let law enforcement officers loose on the public?

This note describes the manner in which municipal accounting officers exercise their mandates to ensure that municipalities implement and administer their by-laws and other legislation in order to give effect to their constitutional mandate to ensure a safe and healthy environment. This is done mostly by establishing municipal codes that regulate the functions bestowed on municipalities by the Constitution. Although there are various agencies available to enforce these by-laws, such as the South African Police Services, traffic police, municipal police and municipal law enforcement officers, enforcement by the latter category of officials is the focus of this note. The role and place of municipal law enforcement officers, their powers and functions, and the requirements set for their appointment are considered. The duty imposed on the Commissioner of Police to consider certain criteria when furnishing a certificate of competency before a certificate of appointment as peace officer can be issued enjoys special attention. This criterion relates to the training undergone by the applicant with regard to the powers to be exercised. The commissioner must certify that the applicant is competent to exercise the powers defined in Column 4 of the Schedule to GN R1114 of 18 October 2018. The extent to which the training of municipal law enforcement officers complies with the requirements of the Criminal Procedure Act is then considered. It is found that this training is insufficient, and that competency certificates should not be issued based on the training that is currently available. Proposals are subsequently submitted to improve the current state of affairs which, among others, include the establishment of national standards and the need for legislative amendment.

Keywords: by-laws; constitutional functions; municipal executive authority; municipal law enforcement

Trefwoorde: grondwetlike funksies; munisipale uitvoerende bevoegdhede; munisipale wetstoepassing; verordeninge

1. Inleiding

Artikel 40(1) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996 (die Grondwet) bepaal dat die regering uit die nasionale-, provinsiale- en plaaslikeregeringsfere saamgestel is en dat hierdie sfere eiesoortig, interafhanklik en aan mekaar verbonde is. Die Grondwet bepaal voorts dat die plaaslike sfeer uit munisipaliteite bestaan¹ en dat die uitvoerende en wetgewende bevoegdhede van ’n munisipaliteit in die munisipale raad gevestig is.² Die onafhanklikheid van munisipaliteite word onderskryf deur die bepaling dat hulle, onderworpe aan nasionale en provinsiale wetgewing, en soos vervat in die Grondwet, op eie inisiatief die plaaslike aangeleenthede van hul gemeenskappe mag reguleer.³ Die nasionale en provinsiale regerings mag nie plaaslike owerhede se vermoë of reg om hul magte of bevoegdhede uit te oefen, in gevaar stel of beperk nie.⁴

Daar is drie kategorieë munisipaliteite, naamlik:

• Kategorie A: ’n munisipaliteit met uitsluitlike uitvoerende en wetgewende bevoegdhede in sy gebied, en wat in die Plaaslike Regering: Munisipale Strukturewet⁵ (Strukturewet) as ’n metropolitaanse munisipaliteit (metropool) omskryf word.
• Kategorie B: ’n munisipaliteit wat uitvoerende en wetgewende bevoegdhede in sy gebied deel met ’n kategorie C-munisipaliteit in wie se gebied dit val. Dit word in die Strukturewet as ’n plaaslike munisipaliteit omskryf.⁶
• Kategorie C: ’n munisipaliteit wat uitvoerende en wetgewende bevoegdhede het in ’n gebied wat meer as een munisipaliteit insluit, en as ’n distrikmunisipaliteit omskryf word.⁷

Die Grondwet sit ook die oogmerke van plaaslike regering uiteen, en een daarvan is om, met inagneming van ’n munisipaliteit se finansiële en administratiewe vermoë, ’n veilige en gesonde omgewing te bevorder.⁸ Ten einde munisipaliteite in staat te stel om hul doelwitte te bereik, ken die Grondwet aan hulle bepaalde magte en bevoegdhede toe.⁹ Plaaslike owerhede het wetgewende en uitvoerende gesag oor en die bevoegdheid om die aangeleenthede te administreer wat in Deel B van Skedules 4 en 5 van die Grondwet gelys word,¹⁰ asook daardie magte wat ingevolge nasionale of provinsiale wetgewing aan hulle toegewys word.¹¹ Artikel 83 van die Strukturewet bepaal dat toegekende magte en bevoegdhede tussen distriks- en plaaslike munisipaliteite binne ’n distrik verdeel moet word; dit word in artikel 84 gedoen. Metropolitaanse munisipaliteite beskik by implikasie oor die uitvoerende en administratiewe gesag ten opsigte van al die magte en bevoegdhede wat deur artikels 156 en 229 van die Grondwet verleen word.¹²

Die algemene reël is dat munisipaliteite die uitsluitlike uitvoerende gesag het ten opsigte van die funksies wat in Deel B van Skedules 4 en 5 van die Grondwet vervat is. Dit word bevestig deur die beslissing in City of Johannesburg Metropolitan Municipality v Gauteng Development Tribunal:¹³

While national and provincial government may legislate in respect of the functional areas in Schedule 4, including those in Part B of the schedule, the executive authority over, and administration of, those functional areas is constitutionally reserved to municipalities. Legislation, whether national or provincial, that purports to confer these powers upon a body other than a municipality will be constitutionally invalid.

Ten einde die aangeleenthede onder hul jurisdiksie doeltreffend te administreer, mag munisipaliteite verordeninge uitvaardig.¹⁴ Die uitvaardiging van verordeninge is ’n oorspronklike wetgewende bevoegdheid¹⁵ wat in die Grondwet erken en deur die Grondwet beskerm word. Elke munisipaliteit is verplig om ’n munisipale kode, bestaande uit al sy verordeninge, tot stand te bring en op datum te hou.¹⁶ Dit dien ook as die amptelike rekord van al die munisipaliteit se verordeninge.¹⁷

Die uitvoerende en wetgewende magte van ’n plaaslike owerheid berus by sy raad¹⁸ en word uitgeoefen deur die munisipaliteit se administrasie op so ’n wyse te organiseer dat daar gefokus word op die bereiking van munisipaliteite se grondwetlike doelwitte, waarvan die bevordering van ’n veilige en gesonde omgewing een is.¹⁹ Elke munisipale raad moet ’n munisipale bestuurder aanstel as hoof van administrasie en as rekenpligtige beampte²⁰ wat, onderworpe aan die raad se beleidsvoorskrifte, onder andere verantwoordelik is vir die aanstelling van personeel²¹ en die administrasie en implementering van die munisipaliteit se verordeninge en ander wetgewing.²²

Hierdie bydrae stel ondersoek in na die wyses waarop rekenpligtige beamptes van munisipaliteite hul mandaat uitoefen om toe te sien dat munisipaliteite hul verordeninge en ander wetgewing administreer en implementeer ten einde uitvoering te gee aan die grondwetlike doelwit om ’n veilige en gesonde omgewing daar te stel. Dit word vanuit ’n wetstoepassingsoogpunt beskou. Daar word spesifiek gekyk na die rol en plek van die munisipale wetstoepassingsbeamptes (wetstoepassers), hul magte en bevoegdhede, en die vereistes vir hul aanstelling. Daar word dan aan die hand van hierdie vereistes geoordeel in watter mate die aanstelling van hierdie wetstoepassers aan die vereistes van die Strafproseswet voldoen, en voorts word daar voorstelle gemaak om die huidige stand van sake reg te stel. Dit sluit die aanstelling van ’n taakspan in wat die aard en omvang van wetstoepassers se opleiding moet ondersoek, die daarstelling van nasionale standaarde en die wysiging van die Polisiewet om aan die nasionale kommissaris van polisie oorsig- en beheerbevoegdhede te verleen.

2. Munisipale funksies

Skedules 4 en 5B van die Grondwet bevat lyste van funksionele areas waarvoor munisipaliteite verantwoordelik is. Die Grondwet bied aan plaaslike owerhede voldoende wetgewende en uitvoerende gesag om hierdie bevoegdhede uit te oefen. Dit is dan ook die belangrikste bron van munisipale gesag, en “oorspronklik” van aard, omdat dit direk van die Grondwet afkomstig is.²³

Munisipaliteite verkry ook funksies en magte deur middel van toewysing,²⁴ delegasie en agentskap. ²⁵ Waar funksies toegewys word, word die wetgewende en uitvoerende gesag oor ’n funksie wat buite Skedules 4 en 5B val, oorgedra, en kan die munisipaliteit, indien nodig, verordeninge daaroor uitvaardig. Toewysings kan algemeen van aard wees (waar dit aan alle munisipaliteite toegewys word) of spesifiek (waar dit aan spesifieke munisipaliteite toegewys word).²⁶

Die meerderheid van die funksies wat munisipaliteite mag administreer en waaroor hulle dus ook verordeninge mag uitvaardig, word in Dele 2 van Skedules 4 en 5 in die Grondwet aangetref. Die uiteensetting daarvan hier onder sal aantoon dat sulke funksies die daaglikse omgang tussen inwoners ten nouste raak, en ’n baie groot potensiaal het om tot regsgeskille te lei en om die lewensgehalte van mense te beïnvloed. Geraas, besoedeling, oorlas, die wyse waarop openbare geriewe gebruik of misbruik word, en troetel- of rondloperdiere is maar enkele voorbeelde.

Alhoewel dit hier onder duidelik blyk dat daar eintlik min aangeleenthede is waaroor verordeninge uitgevaardig móét word, bestaan daar ook ’n verpligting om munisipale kodes tot stand te bring. Munisipaliteite het dit feitlik sonder uitsondering gedoen – van die kleinste munisipaliteit tot metropole.²⁷ Die belang wat munisipaliteite aan verordeninge heg, word tekenend weergegee deur die eerste paragraaf op die tuisblad van die Stad Kaapstad se webwerf (my vertaling):

Wat doen die Raad?

Die Stadsraad is die uitvoerende gesag van die Stad, en is verantwoordelik vir hoëvlakbesluite oor hoe Kaapstad regeer moet word. Die Raad is ook die wetgewende liggaam van die Stad, en is verantwoordelik vir die uitvaardiging en implementering van verordeninge, wat plaaslike wetgewing is wat spesifiek vir Kaapstad tot stand gebring is.

Soos reeds gesien, is munisipale verordeninge oorspronklike wetgewing, en as sodanig beregbaar deur die regsprekende gesag.²⁸

Ingevolge Deel B van Skedule 4 van die Grondwet is munisipaliteite verantwoordelik vir die regulering van die volgende:

• Lugbesoedeling
• Bouregulasies
• Kinderversorgingsgeriewe
• Elektrisiteits- en gasnetwerke
• Brandbestrydingsdienste
• Plaaslike toerisme
• Munisipale lughawens, beplanning, gesondheidsdienste, openbare vervoer en werke
• Ponte, seehoofde, kaaie en hawens (die regulering van die internasionale en nasionale skeepsbedryf en verwante aangeleenthede egter uitgesluit)
• Stormwaterstelsels in beboude gebiede
• Handelsregulasies
• Die voorsiening van drinkwater en sanitêre dienste (beperk tot huishoudelike afvalwater en rioolstelsels).

Deel B van Skedule 5 van die Grondwet wys die regulering van die volgende toe:

• Strande en plekke van vermaak
• Begraafplase, roudienslokale en krematoria
• Skoonmaakdienste
• Beheer oor openbare stoornisse
• Beheer oor ondernemings wat drank aan die publiek verkoop
• Fasiliteite vir die huisvesting, versorging en begrawe van diere
• Heinings en omheinings
• Hondelisensies
• Lisensiëring en regulering van ondernemings wat voedsel aan die publiek verkoop
• Plaaslike openbare en sportgeriewe en openbare plekke
• Markte
• Munisipale slagplase, parke en ontspanning, en paaie
• Geraasbesoedeling
• Skutte
• Vullisverwydering, stortingsterreine en die wegdoen van vaste afval.

3. Munisipale wetstoepassing

Die Grondwet bevat geen direkte verwysing na wetstoepassing as ’n munisipale funksie nie – so ook nie die Strukturewet nie; maar die Stelselswet vereis dat ’n munisipale raad ’n verordening moet uitvaardig om uitvoering te gee aan die implementering en afdwinging van sy tariefbeleid.²⁹ Daar is soortgelyke bepalings ten opsigte van kredietbeheer en skuldinvordering³⁰ en munisipale belasting,³¹ maar geensins enige vergelykbare bepaling ten opsigte van ander munisipale funksies, magte en bevoegdhede nie. Streng gesproke kan ’n munisipale kode dus uit vier verordeninge bestaan, maar ek is nie bewus van enige munisipaliteit wat hierdie minimalistiese benadering gevolg het nie.

Daar rus wel ’n grondwetlike verpligting op die Suid-Afrikaanse Polisiediens om die “ reg te handhaaf en toe te pas”³², en daardie “reg” sluit munisipale verordeninge in. Die Grondwet skryf voor dat nasionale wetgewing die raamwerk vir die vestiging van munisipale polisiedienste daar moet stel³³ en dit word gedoen in die Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens³⁴ wat bepaal dat enige plaaslike owerheid wat oor voldoende hulpbronne beskik, aansoek mag doen om ’n munisipale polisiediens tot stand te bring.³⁵ Ingevolge die wet is die funksies van munisipale polisiedienste (dit sluit metropolisiedienste in):

• Verkeerspolisiëring
• Polisiëring van munisipale verordeninge en enige regulasies waarvoor die munisipaliteit verantwoordelik is
• Misdaadvoorkoming.

Wat betref die Suid-Afrikaanse Polisiediens en munisipale polisie, is die reg duidelik in soverre dit die wetstoepassingsfunksie ten opsigte van verordeninge aangaan. Soos in die vorige paragraaf gesien, belas die Grondwet die polisie om die reg, insluitende verordeninge, toe te pas. Munisipale polisiedienste word deur die Polisiewet gemagtig om munisipale verordeninge te polisieer,³⁶ maar die werklikheid is dat alhoewel enige munisipaliteit ’n munisipale polisiediens daar kan stel en hul afdwingingsverpligtinge ten opsigte van verordeninge aan die Polisiewet kan ontleen, slegs die metropolitaanse munisipaliteite, behalwe Buffalo City en Mangaung, oor sulke polisiedienste beskik. Wat die niemetropolitaanse munisipaliteite betref, was die Swartland-munisipaliteit die enigste uitsondering, maar die diens is stelselmatig uitgefaseer, en teen Julie 2013 het dit nie meer bestaan nie.³⁷ Van die vernaamste redes vir die uitfasering daarvan is die omvattende vereistes wat vir die totstandbring en bedryf van sulke dienste gestel word,³⁸ asook die kostes wat daarmee gepaardgaan. Ten spyte hiervan is daar, benewens die metropolisie en verkeersafdelings by munisipaliteite, ongeveer 30 000 wetstoepassingsbeamptes in diens van die 278 munisipaliteite in Suid-Afrika – almal met onlangs uitgebreide magte en bevoegdhede wat drastiese gevolge vir die publiek kan inhou.³⁹

Alhoewel verwysings na wetstoepassers yl is, impliseer die bevoegdheid om wetgewing tot stand te bring die bevoegdheid om dit af te dwing. Hierdie standpunt word gedeeltelik onderskryf deur Bekink, wat van mening is dat:

One can possibly also argue that limited municipal law enforcement is necessary for all municipalities to ensure the effective performance of their functions. Without law enforcement powers, municipalities will be toothless to enforce their own or other applicable rules and regulations and would thus be severely undermined in respect of their own functions and responsibilities.⁴⁰

Bekink⁴¹ kom voorts tot die gevolgtrekking dat munisipale wetstoepassing nie ’n direkte munisipale funksie is nie, omdat daar nie in Bylaes 4B en 5B van die Grondwet daarna verwys word nie, en dat plaaslike owerhede dus geen wetgewende bevoegdheid met betrekking tot wetstoepassing as ’n funksie het nie. Hy is voorts van mening dat dit deur munisipaliteite uitgeoefen kan word slegs indien dit ingevolge nasionale of provinsiale wetgewing ingevolge artikel 156(1)(a) en (b) van die Grondwet aan hulle toegewys word. Hy baseer sy standpunt op die feit dat Bylaes 4B en 5B van die Grondwet nie na wetstoepassing as ’n munisipale funksie verwys nie.⁴² Hy ondersteun sy standpunt verder deur aan te voer dat ten einde vir munisipale wetstoepassing voorsiening te maak, die wetgewer die Polisiewet gewysig het om vir die daarstelling van munisipale polisiedienste voorsiening te maak.⁴³ Dit is so, maar die blote feit dat daar slegs ses uit ’n moontlike 278⁴⁴ munisipaliteite is wat oor ’n munisipale polisiediens beskik, is aanduidend van die omslagtigheid en kostes wat met die daarstelling van sulke dienste gepaardgaan. Om hierdie redes word spesifieke wetstoepassingsfunksies aan munisipale wetstoepassingsbeamptes, wat nie munisipale polisiebeamptes is nie, deur GK R1114 toegewys.

Die aangeleenthede wat in Bylaes 4B en 5B gelys word, is juis daardie aangeleenthede waaroor munisipaliteite “the right to administer” het. Artikel 156(6) van die Grondwet bepaal dat ’n munisipaliteit die reg het om enige bevoegdheid uit te oefen met betrekking tot ʼn aangeleentheid wat redelikerwys nodig is vir, of verband hou met, die doeltreffende verrigting van sy funksies. Voorts mag die Minister van Justisie ingevolge artikel 334 van die Strafproseswet⁴⁵ by wyse van kennisgewing in die Staatskoerant verklaar dat enige persoon wat uit hoofde van sy of haar amp in ’n omskrewe kategorie van persone val, binne ’n gebied wat in die kennisgewing omskryf word, ’n vredesbeampte is vir die doeleindes van die Wet, of enige oortreding of klas oortreding wat dienooreenkomstig gespesifiseer is.

Die kategorie “wetstoepassingsbeamptes wat deur munisipaliteite aangestel is” is in Kolom 1 van Deel 5 van Regulasie 209 van 19 Februarie 2002 geskep.⁴⁶ Kolomme 2, 3 en 4 omskryf onderskeidelik die amptenare se jurisdiksiegebied, die oortredings waaroor hulle bevoegdhede het, en die omvang van hul magte. Deel 5 van dié regulasie is op 19 Oktober 2018 herroep en vervang deur Deel 5 van Regulasie 1114 van 19 Februarie 2002 (GK R1114).⁴⁷

4. Vereistes vir aanstelling

Geen persoon wat ingevolge artikel 334 van die Strafproseswet ’n vredesbeampte is, mag sy of haar magte of bevoegdhede uitoefen tensy hy of sy in besit is van ’n aanstellingsertifikaat wat deur sy of haar werkgewer uitgereik is nie.⁴⁸ Die Minister van Justisie mag ook by wyse van kennisgewing in die Staatskoerant die voorwaardes bepaal waaraan voldoen moet word voordat ’n aanstellingsertifikaat uitgereik mag word.⁴⁹ Een van die voorwaardes is dat ’n werkgewer’n aanstellingsertifikaat mag uitreik slegs indien die werkgewer in besit is van ’n bevoegdheidsertifikaat wat deur die Kommissaris van die Suid-Afrikaanse Polisiediens uitgereik is.⁵⁰ Die bevoegdheidsertifikaat moet verklaar dat dusdanige persoon na die oordeel van die kommissaris bevoeg is om die magte wat in Kolom 4 van die Bylae omskryf word, uit te oefen.⁵¹ Voordat ’n bevoegdheidsertifikaat uitgereik word, moet die kommissaris die volgende kriteria oorweeg:

• vorige kriminele oortredings
• of die aansoeker ingevolge die Wet op Vuurwapens 60 van 2000 of enige ander wetgewing onbevoeg verklaar is om ’n vuurwapen te besit
• die opleiding wat die aansoeker ondergaan het ten opsigte van die magte wat uitgeoefen mag word.⁵²

Die verklaring van bevoegdheid het dus in ’n groot mate betrekking op die opleiding wat die voornemende wetstoepasser deurloop het. Die opleiding moet die aansoeker in staat stel om die magte wat uitgeoefen mag word, behoorlik uit te oefen.

5. Magte en bevoegdhede van munisipale wetstoepassingsbeamptes

Die magte en bevoegdhede wat aan munisipale wetstoepassingsbeamptes toegewys word, is vervat in die Skedule tot GK R1114, en dit is ’n beduidende uitbreiding van die magte wat ingevolge die Skedule se voorganger toegewys is.⁵³ Eerstens is die kategorieë oortredings van 13 na 16 uitgebrei, en tweedens is groter magte toegewys. Wat voorgenoemde betref, het munisipale wetstoepassingsbeamptes jurisdiksie oor enige oortreding van:⁵⁴

• ’n Verordening of regulasie wat deur of vir ’n munisipaliteit uitgevaardig is.⁵⁵
• Artikel 5 van die Wet op Besighede⁵⁶ en enige regulasies wat daarkragtens afgekondig is.⁵⁷ Hierdie bepaling⁵⁸ omvat ’n verskeidenheid formele en informele besighede wat binne munisipale grense aangetref word, en artikel 6A gee ook aan plaaslike owerhede die bevoegdheid om verordeninge uit te vaardig oor die plekke waar, die tye wanneer en die produkte waarmee informele handelaars handel mag dryf. Ingevolge artikel 2(3)(c) mag daar ook opgetree word teen diegene wat lisensievoorwaardes verbreek.
• Oortredings wat in artikel 38 van die Wet op Beroepsgesondheid en -veiligheid⁵⁹ gespesifiseer word.⁶⁰
• Artikel 24 van die Wet op Nasionale Bouregulasies en -standaarde.⁶¹ Hierdie artikel kriminaliseer enige oortreding van die wet – en dit is omvangryk.
• Artikel 21⁶² van die Wet op Brandweerdienste⁶³ en enige verordeninge⁶⁴ en regulasies wat ingevolge hierdie Wet afgekondig is.
• Artikel 4 van die Wet op Beheer van Toegang tot Openbare Persele en Voertuie.⁶⁵
• Bepalings van die Wet op Dwelms en Dwelmhandel⁶⁶ wat met die besit of gebruik van, of die handel in, dwelms verband hou.
• Artikel 82 van die Derde Algemene Wysigingswet.⁶⁷ Hierdie artikel kriminaliseer die besit van enige werktuig of voorwerp waar daar ’n redelike vermoede is dat dit gebruik is of kan word om huisbraak mee te pleeg of om onwettig toegang tot ’n motorvoertuig mee te verkry, en waar die besitter nie in staat is om ’n bevredigende verduideliking van sodanige besit te gee nie.
• Artikels 36 en 37 van die Algemene Wysigingswet van 1955.⁶⁸ Dit is oortredings wat verband hou met die onvermoë om aanvaarbare rekenskap te gee ten opsigte van die besit van goedere, en waar wetstoepassers nie redelikerwys rede het om te glo dat goedere wettig bekom is nie.
• Wetgewing wat op die verskaffing, besit of vervoer van bedwelmende drank van toepassing is. Dit beteken dat wetstoepassingsbeamptes ook kennis moet hê van die Drankwet⁶⁹ en die regulasies wat daarkragtens afgekondig is.⁷⁰
• Artikels 3 (algemene verbod op die onwettige besit van vuurwapens), 84 (dra van vuurwapens op ’n openbare plek), 90 (onwettige besit van ammunisie) en 94 (verbod op die besit van dele van vuurwapens) van die Wet op Vuurwapenbeheer.⁷¹
• Enige misdaad wat gemeld word in Bylae 1 tot die Strafproseswet, met die uitsondering van hoogverraad en sedisie.
• Artikels 3 van die Wysigingswet op Strafaangeleenthede⁷² wat verband hou met die peuter aan of die beskadiging of vernietiging van noodsaaklike infrastruktuur, of die verlening van samewerking of hulp om enige van bogenoemde vergrype te pleeg.
• Wetgewing wat van toepassing is op stads- of grondgebruikbeplanning wat in ’n munisipale gebied van krag is.
• Padverkeers- of padvervoerwetgewing wat in ’n munisipale gebied van krag is. Voorbeelde hiervan sluit die Nasionale Padverkeerswet,⁷³ Stedelike Vervoerwet,⁷⁴ die Verkeerswet,⁷⁵ die Nasionale Verkeersregulasies,⁷⁶ die Oorgrenspadvervoerwet⁷⁷, en dan ook nog munisipale verordeninge en provinsiale regulasies in.
• Artikel 7 van die Wet op die Beheer van Tabakprodukte.⁷⁸ Dit gee aan wetstoepassers die gesag om regulasies af te dwing wat deur die Minister kragtens die wet afgekondig word (dit is grotendeels die verbod op rook op sekere openbare plekke), die verbod op die advertering en verkoop van sekere tabakprodukte,⁷⁹ en die verkoop of verskaffing van tabakprodukte aan persone onder die ouderdom van 16 jaar,⁸⁰ en dit gee aan wetstoepassers die bevoegdheid om enige perseel te betree waarop daar redelikerwys vermoed word ’n muntoutomaat te wees wat gebruik word om tabakprodukte te verkoop, ten einde te bepaal of die wet nagekom word.⁸¹

Die magte van munisipale wetstoepassingsbeamptes word in Kolom 4 van die Skedule vervat. Dit sluit in:

• Die uitreiking van skriftelike kennisgewings ingevolge artikel 341 van die Strafproseswet ten opsigte van die oortreding van enige verordening of regulasie wat deur of vir ’n plaaslike owerheid gemaak is (dit staan in die algemeen bekend as afkoopboetes), en dan ook sekere voertuigverwante oortredings.⁸²
• Die uitreiking van skriftelike kennisgewings ingevolge artikel 56 van die Strafproseswet. Dit is ’n kennisgewing wat die oortreder aansê om op ’n voorgeskrewe datum en tyd in die hof te verskyn ten einde te antwoord op ’n aanklag wat in die kennisgewing omskryf is. Die kennisgewing gee ook aan die oortreder die geleentheid om ’n erkenning van skuld te betaal.⁸³
• Die magte wat aan ’n vredesbeampte toegeken word om enige persoon sonder ’n lasbrief in hegtenis te neem
  • wat ’n misdaad in sy of haar teenwoordigheid pleeg⁸⁴
  • wat redelikerwys vermoed word ’n misdaad te gepleeg het wat in Bylae 1 tot die Strafproseswet genoem word, behalwe die oortreding van ontsnapping uit wettige bewaring⁸⁵
  • wat uit wettige bewaring ontsnap het of poog om te ontsnap⁸⁶
  • wat in besit is van enige werktuig of voorwerp waar daar ’n redelike vermoede is dat dit gebruik is of kan word om huisbraak te pleeg, of om onwettig toegang tot ’n motorvoertuig te verkry en waar die besitter nie in staat is om ’n bevredigende verduideliking vir sodanige besit te gee nie⁸⁷
  • wat in besit is van vermoedelik gesteelde eiendom⁸⁸
  • wat gedurende die nag by enige plek gevind word onder omstandighede wat redelike gronde verskaf vir ’n vermoede dat ’n misdaad gepleeg is of gaan word⁸⁹
  • wat redelikerwys vermoed word ’n oortreding te pleeg of gepleeg het ingevolge enige wet wat die verskaffing, besit of vervoer van bedwelmende drank of afhanklikheidsvormende dwelms, of die besit of wegdoening van vuurwapens reguleer⁹⁰
  • wat wetstoepassers doelbewus in die uitvoering van hul pligte belemmer.⁹¹
• Die bevoegdheid om die naam en adres te vereis van persone wat hy of sy bevoeg is om te arresteer, wat vermoedelik ’n misdaad gepleeg het of gepoog het om te pleeg of wat, na die mening van die vredesbeampte, getuienis kan lewer ten aansien van die pleging van ’n misdaad of ’n poging daartoe en om so ’n persoon sonder lasbrief in hegtenis te neem indien hy of sy sou weier om ’n naam en adres te verskaf, of indien dit vermoedelik vals is.⁹²
• Die uitvoering van lasbriewe vir arrestasie.⁹³

Die mees betekenisvolle uitbreidings van die magte van munisipale wetstoepassers is dat die beperkinge op hul arrestasiebevoegdhede wat voorheen ten opsigte van oortredings ingevolge verordeninge, die Wet op Besighede en die Wet op Beroepsgesondheid en –veiligheid gegeld het, opgehef is.⁹⁴ Voorts is die wetstoepassingsfunksie ten opsigte van die volgende wette bykomend aan hulle toegewys:

• Wet op Beheer van Toegang tot Openbare Persele en Voertuie.
• Die Algemene Wysigingswette.
• Wysigingswet op Strafaangeleenthede.
• Padverkeers- of padvervoerwetgewing wat in die onderskeie munisipale gebiede van toepassing kan wees.⁹⁵
• Wet op die Beheer van Tabakprodukte.
• Wetgewing wat van toepassing is op stads- of grondgebruikbeplanning wat in ’n munisipale gebied van krag is.

Waar wetstoepassers se arrestasiebevoegdhede voor die inwerkingtreding van R1114 hoofsaaklik tot oortredings ingevolge Bylae 1 tot die Strafproseswet beperk was, is dit nou uitgebrei om oortredings van bogenoemde wette en verordeninge in te sluit.

6. Die risiko

In metro’s en groter munisipaliteite sal heelwat van die bevoegdhede deur spesialisamptenare uitgeoefen word. Bou- en beplanningsverwante aangeleenthede, masjinerie- en beroepsveiligheid en padverkeer is voorbeelde hiervan, maar by die oorgrote meerderheid plaaslike owerhede bestaan so ’n luukse nie, en sal dit die taak van wetstoepassingsbeamptes wees. Die uitgebreide bevoegdhede wat aan munisipale wetstoepassingsbeamptes opgedra is ingevolge GK R1114, veral dié ten opsigte van arrestasie sonder ’n lasbrief en die magtiging om wetgewing toe te pas waaroor hulle voorheen geen jurisdiksie (en dus ook geen opleiding) gehad het nie, stel werkgewers aan groter risiko’s bloot as wat voorheen die geval was. In 2015 byvoorbeeld is siviele eise ter waarde van R14 miljard (16 000 nuwe eise) teen die Suid-Afrikaanse Polisiediens ingestel, waarvan die oorgrote meerderheid weens onregmatige arrestasies en die mishandeling van verdagtes en aangehoudenes ten tye van of ná arrestasie was.⁹⁶ Dit laat die volgende vrae ontstaan:

• Is die opleiding wat tans aan wetstoepassingsbeamptes gebied word, voldoende om die kriterium van “opleiding wat die aansoeker ondergaan het ten opsigte van die magte wat uitgeoefen mag word” te bevredig?
• Behoort die bevoegdhede van wetstoepassers wat reeds in diens is, beperk te word tot daardie aspekte waarvoor hulle “bevoeg” verklaar is vóór die inwerkingtreding van GK R1114?

7. Opleiding en aanstelling van munisipale wetstoepassers

Een van die kriteria wat deur die Kommissaris van Polisie oorweeg moet word wanneer daar oor die uitreiking van bevoegdheidsertifikate aan wetstoepassers besin word, is die opleiding wat die aansoeker ondergaan het ten opsigte van die magte wat uitgeoefen mag word.⁹⁷ Die praktyk is dat die aansoek vergesel moet wees van ’n sertifikaat deur ’n voorafgoedgekeurde opleidingsinstelling wat bevestig dat die nodige opleiding deurloop en suksesvol voltooi is.

Hierdie opleidingsinstellings val hoofsaaklik in drie kategorieë, naamlik verkeersopleidingskolleges wat deur die Minister van Vervoer ingevolge die Nasionale Padverkeerswet goedgekeur is,⁹⁸ hoëronderwysinstellings en private diensverskaffers. Die kursus wat deur die kolleges en die private instansies aangebied word, is SAQA ID No. 377224 “Demonstrate an understanding of the role and functions of a Peace Officer and Traffic Warden” wat by die SASSETA geregistreer is. Hierdie eenheidstandaard⁹⁹ is in 2012 en 2015 geregistreer, en die herregistrasie daarvan het op 1 Julie 2018 in werking getree – dus voor die inwerkingtreding van GK R1114. Instellings van hoër onderwys word by die Departement van Hoër Onderwys geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys.¹⁰⁰ Dieselfde wet het die kwaliteitsliggaam vir hoër opvoeding (ETQA) tot stand gebring, en kort leerprogramme word dienooreenkomstig deur universiteite aangebied. Een hiervan is ’n kursus getiteld “Wetstoepassing deur Vredesbeamptes” wat deur die Nelson Mandela Universiteit aangebied word en deur die Suid-Afrikaanse Polisiediens goedgekeur is as synde voldoende vir die uitreiking van ’n bevoegdheidsertifikaat.¹⁰¹ Al bostaande kursusse word oor ’n periode van vyf dae aangebied, met die moontlikheid om bykomende opleiding aan die Nelson Mandela Universiteit te deurloop. Hierdie opleiding is op sekere beroepsklasse soos bou-inspekteurs, brandweerbeamptes en munisipale gesondheidsbeamptes gerig.

In teenstelling hiermee word polisiebeamptes oor ’n tydperk van 20 maande opgelei, waarvan agt maande intensiewe opleiding by ’n aangewese polisie-akademie is.¹⁰² Die Polisiewet¹⁰³ bevat voorts ook verskeie bepalings wat oor die voortgesette opleiding van polisielede handel.¹⁰⁴

Die opleiding van verkeersbeamptes duur een jaar.¹⁰⁵ Op 29 Oktober 2018 het die Minister van Vervoer die nuwe leerplan vir die opleiding van verkeersbeamptes goedgekeur.¹⁰⁶ Hiervolgens strek die opleiding oor drie jaar, met ingang 1 November 2018. Die leerplan vir verkeersbeamptes maak nie vir wetstoepassing van verordeninge voorsiening nie,¹⁰⁷ alhoewel dit een van hul funksies is.

Die minimumvereiste vir aanstelling in enige metropolisiediens is verkeersbeampte-opleiding¹⁰⁸ plus 10 weke verdere opleiding,¹⁰⁹ wat aan die standaarde moet voldoen wat deur die Nasionale Kommissaris van Polisie vasgestel is.¹¹⁰ Die kommissaris het ook oorsigbevoegdhede ten opsigte van die opleiding wat metropolisiebeamptes moet deurloop.¹¹¹

Voorgaande vier paragrawe, gelees met die uitgebreide bevoegdhede van munisipale wetstoepassers, dui op ’n onomwonde “nee” ten opsigte van die eerste vraag wat in paragraaf 6 gestel is. Die opleiding wat wetstoepassers ondergaan ten opsigte van die magte wat hulle mag uitoefen, is nie voldoende om die vereistes van regulasie b(iii) van GK R1114 in so ’n mate te bevredig dat die Kommissaris van Polisie met ’n geruste hart bevoegdheidsertifikate kan uitreik nie. Die antwoord op die tweede vraag wat in paragraaf 6 gestel word, moet in die lig van die voorgaande bespreking óók noodwendig “nee” wees. Wetstoepassers moet by wyse van beleid nie toegelaat word om die uitgebreide magte wat deur GK R1114 verleen word, uit te oefen tot tyd en wyl hulle verdere opleiding ondergaan het nie.

Dit laat die vraag ontstaan: Wat is voldoende opleiding? Dit val nie binne die omvang van hierdie aantekening om ’n kurrikulum te ontwerp nie, aangesien die doel van die aantekening is om vas te stel of die opleiding wat tans aan munisipale wetstoepassers gebied word, voldoende is om aan die vereistes van die Strafproseswet te voldoen. Bykomend tot die opleiding wat tans aangebied word, is die vermoë om tussen regmatige en onregmatige arrestasies te onderskei en om nie op menseregte inbreuk te maak nie, van uiterste belang. Kennis van die inhoud van die wetgewing wat aan munisipale wetstoepassers toegewys is (in paragraaf 5 gelys), is onontbeerlik. Die opheffing van beperkinge wat bestaan het ten opsigte van arrestasiebevoegdhede in gevalle waar verordeninge oortree word, vereis deeglike oorweging, aangesien daardie wetgewing oor aangeleenthede handel wat van geringe tot ernstige oortredings wissel. Dit bring mee dat wetstoepassers die inhoud van hul verordeninge sal moet ken, asook die aangewese wyse waarop oortredings benader moet word, byvoorbeeld of daar strafregtelik of administratief of siviel opgetree moet word. Die vermoë om behoorlike verklarings af te lê en af te neem, moet ook nie uit die oog verloor word nie. Dit baat nie dat wetstoepassers al hierdie bykomende bevoegdhede het, maar nie in staat is om behoorlike verklarings af te lê nie. Daar kan nie van die polisie verwag word om hierdie bykomende werklas te hanteer nie, aangesien dit ook by daardie instelling ’n probleem is. Hoofregter Mogoeng Mogoeng het selfs al verklaar dat regters bereid sal wees om polisiebeamptes te leer om “proper police statements” te skryf en het hierdie onvermoë geïdentifiseer as ’n faktor wat die regspleging belemmer.¹¹²

8. Quo vadis?

Ten einde te verseker dat wetstoepassers bevoeg is om hul magte uit te oefen en hul blootstelling aan siviele eise te beperk, moet rekenpligtige beamptes van munisipaliteite die wetstoepassingsbevoegdhede van amptenare beperk tot dit waarvoor hulle opgelei is, tot tyd en wyl hulle verdere opleiding ondergaan het. Die Stelselswet¹¹³ bepaal dat munisipaliteite hul menslikehulpbronvermoëns moet ontwikkel tot op ’n vlak wat hulle in staat stel om hul funksies en magte ekonomies, doeltreffend en verantwoordbaar uit te oefen. “Doeltreffend en verantwoordbaar” is die sleutelwoorde in hierdie konteks. Munisipaliteite mag vir hierdie doel begroot,¹¹⁴ en ook by die relevante SETA om befondsing vir opleiding aansoek doen.¹¹⁵

Daar word verder voorgestel dat die Minister van Justisie en Grondwetlike Ontwikkeling ’n taakspan saamstel om, in samewerking met die Suid-Afrikaanse Polisiediens, ’n leerplan of standaard te ontwikkel vir die opleiding wat munisipale wetstoepassers moet deurloop. Gesien in die lig van die feit dat die magte en bevoegdhede van munisipale wetstoepassingsbeamptes so drasties uitgebrei is, behoort die Polisiewet gewysig te word om voorsiening daarvoor te maak dat die Nasionale Kommissaris, soos in die geval van munisipale polisiebeamptes, nasionale standaarde vir die opleiding van munisipale wetstoepassingsbeamptes kan vasstel.¹¹⁶ Die opleidingstandaarde moet voorts in die Staatskoerant gepubliseer word en magte soortgelyk aan dié in artikels 64 M en N van die Polisiewet moet aan die Minister van Polisie en die Lid van die Provinsiale Uitvoerende Raad toegeken word¹¹⁷ vir gevalle waar van die standaarde afgewyk word. Dit sal munisipale wetstoepassers ook op ’n meer eweredige voet met verkeersbeamptes plaas. Laasgenoemde se leerplanne word in werking gestel deur die Minister van Vervoer by wyse van ’n afkondiging in die Staatskoerant.¹¹⁸

Pragmaties beskou, kan so ’n leerplan stapsgewys ingestel word, en die beamptes wat opleiding ontvang se wetstoepassingsbevoegdhede moet afhanklik gemaak word van die vlakke van opleiding wat voltooi is. Daar behoort ’n behoorlike akkrediteringsproses ingestel te word en bevoegdheidsertifikate behoort uitgereik te word slegs indien die opleiding deur geakkrediteerde instellings aangebied is.

Bibliografie

Bekink, B. 2006. Principles of South African Local Government Law. Durban: LexisNexis.

Community Law Centre, University of the Western Cape (June 2007). Developmental local government: Determining appropriate functions and powers. https://dullahomarinstitute.org.za/multilevel-govt/publications/de-visser-and-may-determining-appropriate-powers.pdf 9 (9 November 2018 geraadpleeg).

De Visser, J. 2005. Developmental local government – a case study of South Africa. Antwerpen: Intersentia.

Evans, S. 2018. Mogoeng's conundrum: How to unclog the court system. 23 November. https://www.news24.com/Analysis/analysis-mogoengs-conundrum-how-to-unclog-the-court-system-20181123 (5 Februarie 2019 geraadpleeg).

Eyewitness News. 2016. SAPS racked up staggering R14 billion in civil claims in last financial year. https://ewn.co.za/2017/04/20/saps-racked-up-staggering-r14b-in-civil-claims-in-last-financial-year (20 November 2018 geraadpleeg).

Insurance Chat. Ongedateer. A new approach to the training of Traffic Officers http://www.insurancechat.co.za/2012-02/a-new-approach-to-the-training-of-traffic-officers (20 November 2018 geraadpleeg).

Republiek van Suid-Afrika. Plaaslike regering. https://www.gov.za/about-government/government-system/local-government (5 Februarie 2019 geraadpleeg).

Suid-Afrika, Departement van Hoër Onderwys en Opleiding. sj. Traffic Officer’s Career Information https://www.careerhelp.org.za/content/traffic-officers-career-information (20 November 2018 geraadpleeg).

Suid-Afrikaanse Polisiediens. 2018. Media Statement from National Media Centre. 22 Mei. https://www.saps.gov.za/newsroom/selnewsdetails.php?nid=15815 (20 November 2018 geraadpleeg).

Eindnotas

¹ Grondwet art. 151.

² Grondwet art. 151(2).

³ Grondwet art. 151(3).

⁴ Grondwet art. 151(4).

⁵ Plaaslike regering: Munisipale Strukturewet (Strukturewet) 117 van 1998 art. 1.

⁶ Strukturewet art. 1.

⁷ Ibid.

⁸ Grondwet art. 152.

⁹ Grondwet artt. 156, 229.

¹⁰ Grondwet art. 156(1)(a).

¹¹ Grondwet art. 156(1)(b).

¹² Strukturewet art. 83.

¹³ 2010 2 SA 554 (HHA).

¹⁴ Grondwet art. 156(2).

¹⁵ Fedsure Life Assurance vs Greater Johannesburg Transitional Metropolitan Council 1998 12 BCLR 1458 (KH).

¹⁶ Plaaslike regering: Munisipale Stelselswet (Stelselswet) 32 van 2000, art. 15.

¹⁷ Stelselswet art. 15(2)(b).

¹⁸ Stelselswet art. 11.

¹⁹ Stelselswet art. 51(c).

²⁰ Strukturewet art. 82(1).

²¹ Stelselswet art. 55(1)(e). Dit sluit die aanstelling van bestuurders uit wat direk aan die munisipale bestuurder verantwoordbaar is.

²² Stelselswet art. 55(1)(l).

²³ Sien Fedsure Life Assurance v Greater Johannesburg Transitional Metropolitan Council 1999 1 SA 374 (KH) parr. 44, 45, asook Maccsand v City of Cape Town (709/10; 746/10) [2011] ZASCA 141 (23 September 2011) par. 22 waar die hof met verwysing na City of Cape Town v Robertson 2005 2 SA 323 (KH) par. 60 verklaar dat ’n munisipaliteit onder die huidige grondwetlike bedeling nie ’n “mere creature of statute, otherwise moribund, save if imbued with power by provincial or national legislation but an organ of state that enjoys ‘original’ and constitutionally entrenched powers, functions, rights and duties that may be qualified or constrained by law and only to the extent the Constitution permits”.

²⁴ Grondwet art. 156(1)(b).

²⁵ Grondwet art. 238(1).

²⁶ De Visser (2005:148); sien ook Community Law Centre (2007) vir verdere toeligting.

²⁷ Persoonlike ervaring. Van die meer as 60 munisipaliteite waarvoor ek verordeninge opgestel het, was Kannaland in die Wes-Kaap (met vyf raadslede) die kleinste, en die Stad Kaapstad (met meer as 200 raadslede) die grootste.

²⁸ Grondwet art. 165.

²⁹ Stelselswet art. 75(1).

³⁰ Stelselswet art. 98(1).

³¹ Wet op Munisipale Eiendomsbelasting 6 van 2004 art. 6.

³² Grondwet art. 205(3).

³³ Grondwet art. 206(7).

³⁴ Wet op die Suid-Afrikaanse Polisiediens (Polisiewet), 68 van 1995 art. 64A(1).

³⁵ In hierdie stadium is dit slegs metropolitaanse munisipaliteite wat aan die vereistes van die Polisiewet kan voldoen.

³⁶ Polisiewet 1995 art 64E(b).

³⁷ Dit is herstruktureer tot die Swartland Verkeers- en Wetstoepassingsdiens ingevolge besluit 7.4 van die Uitvoerende Burgemeesterskomitee, en op 30 Mei deur die Raad goedgekeur vir inwerktreding op 1 Julie 2013.

³⁸ Polisiewet art. 64A, 64C.

³⁹ Inligting per e-pos ontvang van die president van die sg. Institute for Municipal and Public Safety of Southern Africa (IMPS-SA), 14 November 2018.

⁴⁰ Bekink (2006:235 vn. 105).

⁴¹ Bekink (2006:235).

⁴² Ibid.

⁴³ Wet 83 van 1998, soos aangehaal deur Bekink (2006:236).

⁴⁴ Republiek van Suid-Afrika. Plaaslike regering.

⁴⁵ Strafproseswet 51 van 1977.

⁴⁶ GK R209 in SK 23134 van 19 Februarie 2002 (R209).

⁴⁷ GK R1114 in SK 41982 van 19 Oktober 2018.

⁴⁸ Strafproseswet art. 334(2)(a).

⁴⁹ Strafproseswet art. 334(3)(a).

⁵⁰ R1114, reg. (b)(i).

⁵¹ R1114, reg. (b)(ii).

⁵² R1114, reg. (b)(iii).

⁵³ R209.

⁵⁴ Kolom 3 van die Skedule tot GK R1114.

⁵⁵ Art. 14 van die Stelselswet, 2000 skep die moontlikheid dat standaardkonsepverordeninge deur die minister wat vir plaaslike regering verantwoordelik is, in die Staatskoerant afgekondig kan word en dat munisipaliteite dit dan kan aanvaar. Dit het egter nie in die praktyk inslag gevind nie.

⁵⁶ Wet op Besighede 71 van 1991.

⁵⁷ Ingevolge hierdie bepaling moet persone wat sekere besighede bedryf, in besit wees van ’n lisensie wat deur die munisipaliteit uitgereik is. Die tipes besighede word in items 1, 2 en 3 van Skedule 1 tot die Wet op Besighede gelys. Van die belangrikste is ondernemings wat voedsel aan verbruikers verkoop, bederfbare kos, sekere gesondheids- en vermaaklikheidsgeriewe en die smous van maaltye of bederfbare produkte.

⁵⁸ Dit is die strafbepaling vir oortreding van art. 2(3) van die Wet op Besighede.

⁵⁹ Wet op Beroepsgesondheid en -veiligheid 85 van 1993.

⁶⁰ Dit is omvangryk en sluit in oortredings van artt. 7, 8, 9, 10(1), (2) of (3), 12, 13, 14, 15, 16(1) of (2), 17(1), (2) of (5), 18(3), 19(1), 20(2) of (4), 22, 23, 24(1) of (2), 25, 26, 29(3), 30(2) of (6), 34 of 36; oortredings van, of die versuim om te voldoen aan, kennisgewings ingevolge artt. 17(6), 19(4) of (7), 21(1) of 30(1)(a), (b) of (c) of (3), (4) of (6); oortreding van of die nienakoming van ’n voorwaarde of vrystelling ingevolge art. 40(1); die maak van valse verklarings of die verskaffing van vals inligting; die verhindering van amptenare om hul pligte uit te voer; die versuim om aan redelike versoeke van amptenare gehoor te gee; deur hom- of haarself as ’n inspekteur voor te doen, en nog vele meer, maar die voorafgaande lys word beskou as voldoende om die omvang van wetstoepassers se magte ingevolge hierdie wet te illustreer.

⁶¹ Wet op Nasionale Bouregulasies en -standaarde 103 van 1977.

⁶² Dit sluit in die opsetlike verhindering van brandweerbeamptes om hul pligte na te kom (art. 8(1)), die versuim om ’n opdrag na te kom (art. 14(1)), die weiering of versuim om opdragte binne die gegewe tydperk na te kom (art. 18(2)) en om sonder geldige rede die brandweer te ontbied.

⁶³ Wet op Brandweerdienste 99 van 1987.

⁶⁴ Ek het min munisipaliteite teëgekom wat nie ’n brandveiligheidsverordening afgekondig het nie, en daardie verordeninge bied die grondslag vir vele oortredings. As voorbeeld kan genoem word dat die boeteskedule wat die oortredings ingevolge die brandveiligheidsverordening van Nelson Mandelabaai (afgekondig in Buitengewone Provinsiale Koerant No. 1803 van 30 Nov. 2007) lys, 12 bladsye beslaan. Behalwe hierdie oortredings inkorporeer die verordeninge ook nog die Suid-Afrikaanse Nasionale Standaarde wat nagekom moet word.

⁶⁵ Wet op Beheer van Toegang tot Openbare Persele en Voertuie 53 van 1985.

⁶⁶ Wet op Dwelms en Dwelmhandel 140 van 1992.

⁶⁷ Derde Algemene Wysigingswet 129 van 1993.

⁶⁸ Algemene Wysigingswet 62 van 1955.

⁶⁹ Drankwet 29 van 2003.

⁷⁰ Nasionale Drankregulasies afgekondig in GK R8040 in SK 26689 van 2004.

⁷¹ Wet op Vuurwapenbeheer 60 van 2000.

⁷² Wysigingswet op Strafaangeleenthede 16 van 2015.

⁷³ Nasionale Padverkeerswet 93 van 1996.

⁷⁴ Stedelike Vervoerwet 78 van 1977.

⁷⁵ Verkeerswet 29 van 1989.

⁷⁶ Nasionale Verkeersregulasies, 2000.

⁷⁷ Oorgrenspadvervoerwet 4 van 1998.

⁷⁸ Wet op die Beheer van Tabakprodukte 83 van 1993.

⁷⁹ Wet op die Beheer van Tabakprodukte art. 3(1).

⁸⁰ Wet op die Beheer van Tabakprodukte art. 4(1).

⁸¹ Wet op die Beheer van Tabakprodukte art. 5(1).

⁸² Strafproseswet Skedule 3.

⁸³ Die hoofverskil tussen ’n art. 56-kennisgewing en ’n art. 341-kennisgewing is dat die art. 56-kennisgewing nie tot munisipale verordeninge en sekere verkeersverwante oortredings beperk is nie, maar dat dit gebruik kan word om boetes op te lê vir enige oortreding wat deur ’n munisipale wetstoepassingsbeampte afgedwing kan word en waarvoor daar ’n bedrag as erkenning van skuld vasgestel is ingevolge art 56(1)(c) van die Strafproseswet.

⁸⁴ Strafproseswet art. 40(1)(a).

⁸⁵ Strafproseswet art. 40(1)(b).

⁸⁶ Strafproseswet art. 40(1)(c).

⁸⁷ Strafproseswet art. 40(1)(d).

⁸⁸ Strafproseswet art. 40(1)(e).

⁸⁹ Strafproseswet art. 40(1)(f).

⁹⁰ Strafproseswet art. 40(1)(h).

⁹¹ Strafproseswet art. 40(1)(j).

⁹² Strafproseswet art. 41(1).

⁹³ Strafproseswet art. 44.

⁹⁴ Vgl. die bewoording van par. (c) in Kolom 4 van Deel 5 van GK R209 in SK 23134 van 19 Februarie 2002 met die bewoording van par. (d) in Kolom 4 van Deel 5 in GK R1114 in SK 41982 van 19 Oktober 2018.

⁹⁵ Die volgende dien as voorbeelde: die Nasionale Padverkeerswet 93 van 1996, die Nasionale Padverkeersregulasies 2000, die Nasionale Padvervoerwet 5 van 2009, die Oorgrens Padvervoerwet 4 van 1998 en die Padvervoerwet 29 van 1989.

⁹⁶ Eyewitness News (2016).

⁹⁷ GK R1114, reg. (b)(iii).

⁹⁸ Suid-Afrika, Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (ongedateer). Daar is 14 in Suid-Afrika.

⁹⁹ Op NQF-vlak 4 met agt krediete.

¹⁰⁰ Wet op Hoër Onderwys 101 van 1997.

¹⁰¹ Skrywe onder verwysing 11/1/3/1 gedateer 28 Mei 2010.

¹⁰² Suid-Afrikaanse Polisiediens (2018).

¹⁰³ Die Polisiewet van 1995 art. 32 bepaal dat die Nasionale Kommissaris van Polisie moet bepaal watter opleiding polisiebeamptes moet deurloop, en art. 24 bepaal dat die minister regulasies t.o.v. opleiding mag uitvaardig. Sien o.a. GK No 663 in SK 41754, gedateer 6 Julie 2018.

¹⁰⁴ Polisiewet artt. 11, 15C, 24, 32, 37 en 48.

¹⁰⁵ Die minimumvereiste is die suksesvolle voltooiing van die Further Education and Training Certificate (FETC): Road Traffic Law Enforcement, ID 62289: Insurance Chat (ongedateer).

¹⁰⁶ GK No 1184 in SK 42006 gedateer 29 Oktober 2018.

¹⁰⁷ Kurrikulumkode 541201000, goedgekeur deur die Kwaliteitsraad vir Handel en Beroepe (Quality Council for Trades and Occupations) en geregistreer as SA Kwalifikasie Identiteitsnommer 97639.

¹⁰⁸ Polisiewet art. 64L(1).

¹⁰⁹ Telefoniese onderhoud met Andrew Moses, adjunkhoof van die Nelson Mandelabaai Metropolisie op 20 November 2018.

¹¹⁰ Polisiewet art. 64L(1).

¹¹¹ Polisiewet art. 64L(3).

¹¹² Evans (2018).

¹¹³ Stelselswet art. 68.

¹¹⁴ Stelselswet art. 68(2).

¹¹⁵ Stelselswet art. 68(3).

¹¹⁶ Polisiewet art. 64L(1).

¹¹⁷ Dit sluit ingrypings ingevolge artt. 100 en 139 van die Grondwet in.

¹¹⁸ Nasionale Padverkeerswet art. 75 gelees met reg. 2B(3) van die Nasionale Padverkeersregulasies, 2000.

The post Aantekening: Kan munisipale wetstoepassingsbeamptes goedsmoeds op die publiek losgelaat word? appeared first on LitNet.

Opsomming

Die dispuut in die Gijima-sake het onder meer daaroor gegaan of die remedies vir onregmatige administratiewe handelinge net die draers van die reg op administratiewe geregtigheid toekom en of die betrokke bepalings in die Grondwet en die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000 wyer uitgelê kan word om staatsorgane in te sluit.

Daar was ook taamlike verwarring of dit gegaan het om ’n onregmatige administratiewe handeling, met ander woorde een wat regtens bindend is en tersyde gestel kan word omdat dit nie regmatig is nie, en of die tweede kontrak wat SITA met Gijima gesluit het, waarin ’n staatskontrak as skadevergoeding vir kontrakbreuk aangebied is, eerder ’n onregmatige kontrak was op grond van ’n wanvoorstelling dat voorgeskrewe tenderprosedures nie gevolg hoef te word nie.

Die Gijima-uitsprake konstrueer nou skynbaar sulke geheime ooreenkomste waar voorgeskrewe tenderprosedures omseil is as bindende administratiewe handelinge wat weens onregmatigheid tersyde gestel kan word. Hierdie bydrae probeer om die kwessie of ’n administratiewe handeling wel tot stand gekom het, in die lig van die definisies van administratiewe handeling en besluit sistematies te ontleed. Indien daar nie ’n regtens bindende en afdwingbare administratiewe handeling tot stand gekom het nie, kan dit vanselfsprekend nie op geregtelike hersiening geneem word nie. Die howe behoort derhalwe konsekwent te toets of daar ’n magtigende bepaling is om ’n besluit te neem, wie gemagtig is om die besluit te neem, of die tipe besluit in die definisie van ’n “besluit” geïdentifiseer kan word, en of die besluit van ’n administratiewe aard is. Verder moet getoets moet word of ’n besluit aan die betrokke persoon vir wie dit bestem is, bekend gemaak is om die direkte eksterne regswerking te verseker. Hierdie stappe is baie belangrik om mistastings soos in die geval van Gijima te vermy.

Trefwoorde: administratiewe handeling; besluit; toekenning; versuim; wederregtelike kontrak

Abstract

A critical reflection of the Gijima judgments

The facts in the Gijima case were briefly that the State Information Technology Agency (SITA) concluded a state contract with Gijima Holdings to provide IT services to the Department of Defence but failed to follow the procurement proceedings prescribed by section 217 of the Constitution and legislation regulating procurement. The contract was offered as damages for the breach of another state contract to provide such services to the South African Police Service (SAPS), which had been terminated prematurely.

One of the points of dispute was whether the remedy to take administrative action on review in terms of section 6 of the Promotion of Administrative Justice Act 3 of 2000 (PAJA) is available only to the bearers of the right to administrative justice or whether it includes state organs. Section 6(1) specifies: “Any person may institute proceedings in a court or a tribunal for the judicial review of an administrative action.”

Both the High Court and the Supreme Court of Appeal interpreted the phrase “any person” literally and did not contextualise the concept in the light of section 33(1) of the Constitution which confers the right to administrative justice upon “everyone”. Section 33(1) reads as follows: “Everyone has the right to administrative action that is lawful, reasonable and procedurally fair.” Section 33(3) determines that the legislature should adopt legislation that provides “for review of administrative action by a court or, where appropriate, an independent and impartial tribunal” to give effect to the rights in subsections 1 and 2 (this is the right to be given reasons).

Not every right in the Bill of Rights is available to everyone. Some rights are available only to citizens, children or persons belonging to specific groups such as religious, linguistic or cultural groups. The word “everyone” therefore indicates that the right of administrative justice is available to everyone. Section 8(4) of the Constitution further specifies that a juristic person is entitled to such rights to the extent “required by the nature of the rights and the nature of the juristic person”. In this case, Gijima as a juristic person would be entitled to assert the right to administrative justice.

The Constitutional Court fortunately corrected the incorrect interpretation by the courts a quo and held that section 6(1) of the PAJA must be interpreted through the lens of section 33(1) of the Constitution.

Other aspects of the dispute have been resolved less satisfactorily. There was a lot of confusion about the nature of the decision that was taken. In other words, whether it was an illegal administrative act, which could be set aside because it had become legally binding and enforceable, or whether it was an illegal decision in a settlement agreement offering Gijima another state contract as damages for the breach of contract.

The first scenario would entail that there is an administrative act which could be set aside upon judicial review. In the second scenario the court would have had to consider whether the conclusion of the settlement contract was legal in so far as a state contract was offered as damages. In this case the applicable law would be private law and not administrative law.

SITA guaranteed Gijima that it was not bound by procurement procedures for contracts with a value of less than R50 million. This was a misrepresentation of the applicable law. After Gijima had fully performed under the terms of the agreement, SITA tried to repudiate the contract with the argument that it had illegally concluded the contract in contravention of section 217 of the Constitution and procurement legislation.

The second scenario is therefore obviously the applicable one. Yet, all three courts concluded that the secret settlement agreement was an administrative act merely on the basis that there was an empowering provision that would allow SITA to award state contracts in procurement proceedings.

What also stands out is that the various courts did not make a clear distinction between the awarding of a contract in procurement proceedings as a decision that qualifies as an administrative act in terms of subsection (a) of the definition of a decision in section 1 of the PAJA and the offering of a state contract as damages in a settlement agreement for the breach of contract and subsequent conclusion of the contract on the basis of the settlement agreement.

The aim of this contribution is to offer a checklist for a systematic conceptual inquiry to determine whether a specific decision by an administrator in fact qualifies as an administrative act in terms of the provisions of the PAJA. Although the definition of administrative action in section 1 of the PAJA is seriously flawed from a constitutional law perspective, the courts can nevertheless avoid the misidentification of administrative action with such a systematic inquiry.

A court ought to examine, first, whether the person or institution taking the decision is an administrator; second, whether there is an empowering provision to take such administrative action; third, whether the decision is of an administrative nature; and fourth, whether the type of decision can be identified as one of the measures listed by the definition of a decision. Finally, it must be inquired whether the decision has a direct, external legal effect. This means that the person for whom the measure is intended must be personally informed about the contents of the decision, and once that has been done the administrative act has the legal effect that becomes binding and enforceable. This is important because a decision can be taken on judicial review only if it in fact qualifies as an administrative act and has become legally binding.

These steps are important to avoid a misidentification of an administrative act as happened in the Gijima judgments. In casu the courts only checked whether there was an empowering statute to award state contracts in procurement proceedings but did not go on to examine whether the decision in the concrete case was administrative in nature, could be identified as a decision of the kind listed in the definition or had a direct external legal effect to make it legally binding. The offer of a state contract as damages in a breach of contract settlement is not a decision of an administrative nature. The decision is of a contractual nature and falls in the domain of private law. The offering of state contracts as damages also does not fall within the scope of an administrative definition as foreseen by subsection (a) of the definition of a decision. The offer of the state contract was also not taken in the form of an administrative act, because there was no decision in procurement proceedings that awarded the contract to Gijima. The decision was also not communicated to Gijima in the prescribed form of such an award, which would make the decision legally binding and enforceable. The requirement of a direct, external legal effect was therefore also not met.

It is not clear whether the Supreme Court of Appeal and the Constitutional Court wanted to construe a failure to abide by procurement proceedings and take a decision in that context as a legally binding administrative act. The courts did not offer any justification in this regard with a reference to the definition of an administrative act in section 1 of the PAJA. It is a mystery, however, how a non-act with no content communicated to the relevant person could be legally binding and enforceable.

It can have far-reaching repercussions when such confidential agreements should in future be regarded as administrative acts. It would throw the doors wide open for corruption, as the Bosasa scandal that came to light in evidence presented to the Commission of Inquiry into State Capture illustrated.

Keywords: administrative action; award; decision; failure; illegal contract

1. Inleiding

In die Gijima-sake het dit kortliks daaroor gegaan dat die State Information Technology Agency (SITA) ’n staatskontrak met Gijima Holdings gesluit het om inligtingstegnologiedienste aan die Departement van Verdediging te verskaf sonder dat die voorgeskrewe tenderprosedures van artikel 217 van die Grondwet nagekom is. Dit was deel van ’n skikkingsooreenkomsmet die doel om Gijima te vergoed vir ’n ander diensleweringskontrak met die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) wat onregmatig voortydig beëindig is.

Die dispuut het onder meer daaroor gegaan of die remedies vir onregmatige administratiewe handelinge net die draers van die reg op administratiewe geregtigheid toekom en of die betrokke bepalings in die Grondwet en die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid 3 van 2000 (PAJA) wyer uitgelê kan word om staatsorgane in te sluit. Die Konstitusionele Hof het gelukkig die dwaalspoor waarop die Hoë Hof en die Hoogste Hof van Appèl was, reggestel. Die tekortkoming van laasgenoemde howe was dat hulle nie die grondwetlike sistematiek van die Handves van Regte gevolg het nie.

Ander aspekte van die dispuut is minder bevredigend opgelos. Daar was taamlike verwarring of dit gegaan het om ’n onregmatige administratiewe handeling, met ander woorde een wat regtens bindend is en tersyde gestel kan word omdat dit nie regmatig is nie, en of die tweede kontrak eerder ’n onregmatige kontrak was op grond van ’n wanvoorstelling dat voorgeskrewe tenderprosedures nie gevolg hoef te word nie.

Al drie howe was dit eens dat die geheime ooreenkoms waarin ’n staatskontrak as skadevergoeding aangebied is, ’n administratiewe handeling is. Dit kan verreikende gevolge hê as sulke geheime ooreenkomste in die toekoms as administratiewe handelinge in die konteks van die toekenning van staatskontrakte beskou word, want dit gooi die deure wyd oop vir korrupsie. Die Bosasa-skandaal wat onlangs aan die lig gekom het tydens die aanhoor van getuienis voor die Kommissie van Ondersoek oor Staatskaping illustreer die enorme dimensie van die gevaar.¹ Korrupsie wat voorgeskrewe prosedures manipuleer of omseil, is reeds endemies.² Die Gijima-uitsprake konstrueer nou skynbaar sulke geheime ooreenkomste waar voorgeskrewe prosedures omseil is, as bindende administratiewe handelinge wat tersyde gestel kan word weens onregmatigheid.

Hierdie bydrae probeer om die kwessie of ’n administratiewe handeling wel tot stand gekom het in die lig van die definisies van administratiewe handeling en besluit sistematies te ontleed. Indien daar nie ’n regtens bindende en afdwingbare administratiewe handeling tot stand gekom het nie, kan dit vanselfsprekend nie op geregtelike hersiening geneem word nie. Die howe behoort derhalwe konsekwent te toets of daar ’n magtigende bepaling is om ’n besluit te neem, wie gemagtig is om die besluit te neem, of die tipe besluit in die definisie van ’n “besluit” geïdentifiseer kan word, en of die besluit van ’n administratiewe aard is. Verder moet getoets moet word of ’n besluit aan die betrokke persoon vir wie dit bestem is, bekend gemaak is om die direkte eksterne regswerking te verseker. Hierdie stappe is baie belangrik om sulke mistastings soos in die geval van Gijima te vermy.

2. Die feite van die saak in ’n neutedop

Soos hier bo gesê, het SITA in 2012 ’n staatskontrak met Gijima Holdings gesluit om inligtingstegnologiedienste aan die Departement van Verdediging te verskaf sonder dat tenderprosedures soos voorgeskryf deur artikel 217 van die Grondwet gevolg is. Die doel van hierdie ooreenkoms was om Gijima te vergoed vir ’n ander kontrak vir dienslewering aan die SAPD. Laasgenoemde kontrak is in 2006 aan Gijima toegeken en is in 2012 onregmatig voortydig beëindig.

As gevolg van die kontrakbreuk het Gijima R20 miljoen skade gely en skadevergoeding geëis.³ In ’n geheime skikkingsooreenkoms het SITA toe ’n ander staatskontrak aan Gijima aangebied as skadevergoeding vir die SAPD-kontrak wat onregmatig opgehef is.⁴ SITA het herhaaldelik beweer dat tenderprosedures nie voorgeskryf is vir kontrakte onder R50 miljoen nie. Gijima was deurgaans besorg of SITA wel regmatig optree deur die kontrak te sluit sonder om tenderprosedures te volg en het daarop aangedring dat SITA onvoorwaardelik moet waarborg dat dit alle stappe gedoen het om aan die betrokke regsvoorskrifte vir die toekenning van die staatskontrak te voldoen, dat die kontrak regmatig en geldig is, en dat SITA die diensleweraar sou vergoed vir enige skade indien die waarborg verbreek word.

Die tweede kontrak is ’n paar keer verleng, maar in Mei 2013 het SITA Gijima ingelig dat dit nie die kontrak weer sal verleng nie.⁵ ’n Dispuut het ontstaan oor ’n uitstaande bedrag van R9,5 miljoen wat SITA vir dienslewering aan Gijima geskuld het. SITA het probeer om die kontraktuele verpligting te ontduik met die argument dat die kontrak ongeldig was daar die voorgeskrewe tenderprosedures kragtens artikel 217 van die Grondwet nie gevolg is nie. Die geskil is vir arbitrasie voorgelê, maar die arbiter het beslis dat hy nie jurisdiksie het om te beslis of die toekenning van die staatskontrak regmatig was nie.

Daarna het SITA die Hoë Hof genader om sy onregmatige besluit om ’n kontrak aan Gijima toe te ken, tersyde te stel. Die applikant het op die ontbrekende legaliteit van die toekenning van die staatskontrak gesteun wat kragtens artikel 172(1) van die Grondwet tersyde gestel moet word.⁶ SITA het geargumenteer dat die kontraksluiting onregmatig was omdat die voorgeskrewe prosedures nie gevolg is nie en dit onversoenbaar is met artikels 2 en 217 en die legaliteitsbeginsel in artikel 1(c) van die Grondwet.⁷ Artikel 1(c) begrond die heerskappy van die reg en vorm deel van die regstaatbeginsel. Artikel 2 bepaal dat die Grondwet die hoogste reg van die land is en dat enige regsvoorskrif of optrede wat daarmee onversoenbaar is, ongeldig is, en dat die verpligtinge wat daardeur opgelê is, nagekom moet word. Artikel 217(1) vereis dat wanneer ’n staatsorgaan “vir goedere of dienste kontrakteer, moet hy dit doen ooreenkomstig ’n stelsel wat regverdig, billik, deursigtig, mededingend en kostedoeltreffend is”.

3. Die beslissing van die Hoë Hof

Die hof beslis dat die besluit om ’n staatskontrak vir dienslewering aan die Departement van Verdediging aan Gijima toe te ken en dit te hernu ’n administratiewe handeling is. Gevolglik moet ’n hersieningsaansoek binne 180 dae ingevolge artikel 7(1) van PAJA aan die hof gerig word. SITA het die aansoek om tersydestelling van die onregmatige administratiewe handeling eers na 22 maande gerig en het nie om kondonering aansoek gedoen vir die laat indiening van die hersieningsaansoek nie. Die hof bevind dat daar nie enige grondige rede was vir die laat indiening van die aansoek nie en dat dit nie regverdig sou wees om die kontrak vir dienslewering aan die Departement van Verdediging tersyde te stel nie.⁸

Verskeie punte van kritiek kan teen gevolgtrekkings van die hof geopper word.

3.1 Die draers van die reg op administratiewe geregtigheid

Die hof argumenteer dat die remedie vir regterlike hersiening van ’n administratiewe handeling ingevolge artikel 6 van PAJA ook geld vir die betrokke staatsorgaan.⁹ Artikel 6(1) bepaal: “Enige persoon mag verrigtinge instel in ’n hof of tribunaal vir geregtelike hersiening van ’n administratiewe handeling.” Die woorde “enige persoon” verwys na die draers (begunstigdes) van die reg op administratiewe geregtigheid ingevolge artikel 33(1) van die Grondwet. Dié artikel bepaal: “Elkeen het die reg op administratiewe optrede wat regmatig, redelik en prosedureel billik is.”

Artikel 33(3)(a) van die Grondwet ken ’n remedie toe aan die draers van die reg om administratiewe handelinge wat inbreuk maak op die reg op administratiewe geregtigheid op hersiening te neem. Die grondslag van die remedie is dat ’n bepaalde administratiewe handeling wat iets konkreets in die individuele geval reguleer maar nie regmatig, redelik of prosedureel billik is nie, deur die betrokke persoon aangeveg kan word.

Die draers van die onderskeie regte wat in die Handves van Regte veranker is, verskil van geval tot geval. Die meeste regte geld vir “elkeen”, maar sekere regte kom net burgers of spesifieke kategorieë van persone, soos kinders, of lede van ’n bepaalde kultuur-, geloof- of taalgroep, toe.¹⁰ Die reg op administratiewe geregtigheid wat hier ter sake is, geld ten opsigte van “elkeen”, dus alle natuurlike sowel as regspersone. Artikel 8(4) van die Grondwet maak voorsiening daarvoor dat regte ook geld vir regspersone “in die mate waarin die aard van die regte en die aard daardie regspersoon dit vereis”.¹¹

Die Handves van Regte het twee funksies: Enersyds begrond dit subjektiewe regte van persone as draers van die regte wat hulle teen ongebreidelde staatsmag beskerm (afweerregte), en andersyds reguleer dit die uitoefening van staatsmag vir sover dit die menseregte raak.¹² Artikel 8(1) van die Grondwet voorsien derhalwe dat die fundamentele regte alle staatsorgane bind. Dit lui soos volg: “Die Handves van Regte is van toepassing op die totale reg en bind die wetgewende, die uitvoerende en die regsprekende gesag en alle staatsorgane.” Dit is losweg geskoei op artikel 1(3) van die Duitse GG. Daar dit om die uitoefening van staatsmag gaan, het ’n mens met ’n vertikale publiekregtelike verhouding te doen.¹³

Artikel 8(1) in samehang met artikel 1(c) wat die oppergesag van die Grondwet en die heerskappy van die reg begrond, vorm kernelemente van die regstaatbeginsel.¹⁴ Die Suid-Afrikaanse Grondwet het ook die idee van ’n beperkingsklousule uit die Duitse staatsreg oorgeneem wat die wetgewer se wetgewende magte inperk sodat daar nie onnodig inbreuk op regte gemaak word nie.¹⁵ By geleentheid het die Duitse staatsregsgeleerde Michael Sachs tereg gesê dat die binding van alle staatsorgane aan ’n Handves van Regte en die beperkingklousule die twee belangrikste vernuwings van staatsreg in die 20ste eeu was.¹⁶

As ’n mens dus die sistematiek van die Handves van Regte in gedagte hou, is dit duidelik dat geregtelike hersiening van ’n administratiewe handeling wat inbreuk maak op die regte van ’n natuurlike of regspersoon ingevolge artikel 33(3)(a) van die Grondwet, ’n remedie van die draers van die reg is en nie ’n staatsorgaan toekom nie.

Die hof het egter die woorde “enige persoon” in artikel 6(1) van PAJA letterlik interpreteer sonder om die onderliggende staatsregtelike dogmatiek in ag te neem. Gevolglik kom die hof tot die slotsom dat die term ook die staatsorgaan wat die besluit geneem het, insluit.

3.2 Is ’n skadevergoedingsooreenkoms ’n administratiewe handeling?

Die applikant het geargumenteer dat die sluiting van die kontrak nie ’n administratiewe handeling ingevolge artikel 1 van PAJA is nie, maar dat die “agreement [was] concluded in order to comply with the settlement agreement”. SITA het in die argumentshoofde en in die hof uiteengesit dat die “conclusion of the agreement is not a decision and does not fall under the definition of administrative action contained in section1 of PAJA.¹⁷

Die argumente het egter nie die hof oortuig nie.¹⁸ Regter Motojane was van mening dat SITA ’n publieke funksie uitoefen en gemagtig is om openbare fondse vir dienslewering aan die Departement van Verdediging te bestee as agent van die regering ingevolge die Wet op die Staatsinligtingstegnologieagentskap 88 van 1998.¹⁹ Die hof kom tot die slotsom:

It therefore follows that the decision to award and renew the main agreement [die tweede kontrak vir dienslewering aan die Departement van Verdediging] qualifies as an administrative act.²⁰

Om mee te begin: ’n Mens moet die statutêre magtiging om sulke administratiewe handelinge uit te oefen, onderskei van die administratiewe handelinge wat ingevolge die wet uitgeoefen word. Die vraag wat hier relevant is, is: Wát word as die administratiewe handeling gekonstrueer? SITA het in ’n privaatregtelike hoedanigheid aan Gijima ’n staatskontrak as skadevergoeding vir kontrakbreuk in ’n skikkingsooreenkoms aangebied. As alternatief kon SITA ook R20 miljoen as skadevergoeding betaal het. Die skikkingsaanbod en die aanvaarding daarvan ingevolge die reëls van kontraktereg kan dus nie as ’n administratiewe handeling ingevolge die magtigende bepalings van die vermelde wet beskou word nie. Die skikkingsaanbod is nie ’n owerheidshandeling wat iets konkreets ingevolge administratiefreg in die individuele geval gereguleer het nie: daar was geen kontrak uitgeskryf wat ingevolge tenderprosedures toegeken is nie. Die besluit was dus nie van ’n administratiewe aard ingevolge die definisie van ’n besluit nie.

Interessant genoeg was die hof dit eens met die partye dat die tenderprosedures wat deur artikel 217 van die Grondwet en die betrokke wetgewing voorgeskryf word, nie gevolg is nie.²¹ By implikasie kon daar geen administratiewe handeling tot stand gekom het nie. SITA het korrek geargumenteer dat dit die tweede ooreenkoms gesluit het as spesifieke prestasie weens kontrakbreuk ingevolge die skikkingsooreenkoms.²²

’n Administratiewe handeling kan tersyde gestel word net indien daar ’n konkrete administratiewe handeling uitgevoer is en dit regtens bindend is. Dit beteken dat ’n besluit wat iets in die individuele geval reguleer of toeken, geneem moet word volgens die toepaslike statutêre voorskrifte en dat die betrokke persoon in die voorgeskrewe vorm oor die inhoud van die besluit ingelig moet word. Eers dan is die administratiewe handeling regtens bindend.²³ Indien so ’n administratiewe handeling om een of ander rede onregmatig, onredelik of prosedureel onregverdig is, kan die betrokke persoon die administratiewe handeling ingevolge artikel 6 van die PAJA op geregtelike hersiening neem.

Die hof het dus SITA se aanbod in die skikkingsooreenkoms om Gijima ’n ander staatskontrak te gee as skadevergoeding vir die kontrakbreuk van die SAPD-kontrak verkeerdelik as administratiewe handeling gepostuleer. Die hof het onder meer op die Kirland-beslissing as gesag gesteun. Die feitekonstellasie is egter nie vergelykbaar nie, omdat daar in dié geval regtens bindende administratiewe handelinge tot stand gekom het.²⁴ Die waarnemende superintendent-generaal van die Oos-Kaapse Departement van Gesondheid het ’n aansoek van Kirland toegestaan om twee private hospitale te bedryf. Die besluit is geneem weens politieke druk van ’n lid van die Oos-Kaapse uitvoerende raad tydens die afwesigheid van die superintendent-generaal, wat tevore ’n besluit geneem het om die aansoek nie goed te keur nie. Die brief wat op laasgenoemde betrekking gehad het, was egter nog nie onderteken en aan Kirland gestuur nie. Die Departement van Gesondheid het later probeer om die administratiewe handeling waarin die bedryf van die hospitale goedgekeur was, te herroep. In die Kirland-saak het dit dus gegaan oor ’n konkrete besluit waarmee toestemming verleen is aan Kirland om private hospitale te bedryf en die inhoud van die besluit is skriftelik aan hom meegedeel. Die tweede besluit, om die toestemming te herroep, is ook skriftelik aan hom meegedeel en kwalifiseer dus as administratiewe handeling. Kirland kon die tweede besluit op hersiening neem en as onredelik aanveg. Beide administratiewe handelinge was regtens bindend omdat daar ’n direkte, eksterne regswerking ingetree het.²⁵ Dit is dus nie vergelykbaar met die versuim om ’n staatskontrak toe te ken ingevolge die voorgeskrewe prosedures nie. Die besluit wat in Gijima se geval geneem is, is in ’n skikkingsaanbod verwoord en was nie in die vorm van ’n administratiewe handeling gegiet nie.

Op grond van hierdie mistasting kom die hof tot die slotsom dat SITA dan ook ’n aksie mag instel vir geregtelike hersiening ingevolge artikel 6 van die PAJA:²⁶

The appropriate legislation to judicially review such decision is s 6 of PAJA – in particular that the decision maker was not authorised to take the decision [s 6 (2) (a) (i)], that a mandatory and material procedure or condition was not complied with [s 6 (1) (b)], and that the action contravenes a law or is not authorised by the empowering provision s 6(2)(f)(i).

Artikel 6(2)(a)(i) van die PAJA bepaal dat ’n administratiewe handeling op hersiening geneem mag word indien die administrateur wat die handeling verrig het, nie deur ’n magtigende bepaling die bevoegdheid verleen is om daardie handeling te verrig nie. Volgens artikel 6(2)(b) kan ’n administratiewe handeling ook aangeveg word indien die administrateur bevooroordeeld was. Artikel 6(2)(f) maak hersiening moontlik op grond van die wederregtelikheid van ’n administratiewe handeling of as die handeling nie deur ’n magtigende bepaling toegelaat word nie.

Soos reeds hier bo uiteengesit, was SITA uiteraard gemagtig om ’n staatskontrak vir dienslewering toe te ken, en dit sou ook regtens bindend gewees het as die inhoud van die besluit in die voorgeskrewe vorm aan Gijima meegedeel is. In daardie geval sou die administratiewe handeling weens een van die gronde van onregmatigheid wat in artikel 6(2) van die PAJA uitgestippel word, tersyde gestel kon word.

Die punt is egter dat die besluit in hierdie geval nie in die vorm van ’n administratiewe handeling gegiet was nie, maar ’n aanbod vir skadeverhoeding in ’n geheime skikkingsooreenkoms vir kontrakbreuk was. SITA het die kontrak onregmatig in ’n privaatregtelike skikkingsooreenkoms toegeken. Op die keper beskou, was die skikkingsooreenkoms op sigself ook wederregtelik, omdat dit op die wanvoorstelling berus het dat SITA nie gebonde is aan tenderprosedures by staatskontrakte vir minder as R50 miljoen nie.

4. Die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl

SITA het die uitspraak in appèl geneem en, eerstens, betwis dat die PAJA toepassing vind as ’n staatsorgaan sy eie administratiewe handeling ongedaan wil maak; tweedens, dat selfs al sou die PAJA wel toepassing vind, die orgaan mag kies of dit die administratiewe handeling ingevolge die PAJA of direk op grond van die legaliteitsbeginsel op hersiening wil neem; en laastens, dat die versuim van 22 maande om die aksie te bring nie onredelik was nie.²⁷ SITA het ook betwis dat die kontraksluiting as administratiewe handeling kwalifiseer “because it did not adversely affect the rights of any person and did not have a direct, external legal effect”.²⁸

Appèlregter Cachalia het die uitspraak namens ’n eenparige hof gelewer en die appèl van die hand gewys. Sekere aspekte van die uitspraak is ook netelig.

4.1 Hersieningsaansoek van ’n owerheid

Die eerste punt van kritiek betref die uitleg van die begrip enige persoon in artikel 6(1) van die PAJA as grondslag vir die argument dat die remedies ook staatsorgane toekom. Die hof argumenteer soos volg:²⁹

It is well established that a decision by a state entity to award a contract for services constitutes administrative action in terms of s 1 of PAJA. Once this is accepted, there is no good reason for immunising administrative decisions taken by the state from review under PAJA. PAJA does not expressly exclude the state and its language carries no such implication. In fact, s 6(1) specifically empowers “[a]ny person” to institute proceedings for the judicial review of administrative action, which suggests that administrative actions taken by the state are included. Furthermore, there does not appear to be any justification for permitting the state, with all the resources at its disposal, not to be subjected to the exacting requirements of PAJA in the way that all other litigants are.

Die Hoogste Hof van Appèl het dus dieselfde fout begaan as die Hoë Hof deur die woorde “enige persoon” nie binne die raamwerk van artikel 33(1) van die Grondwet te kontekstualiseer nie.

4.2 Tipering van die administratiewe handeling

Die hof was baie verwarrend oor wat nou eintlik as administratiewe handeling beskou moet word en het onder meer die volgende stelling gemaak:³⁰

In my view, the conclusion of the agreement, whether or not beneficial to Gijima, certainly had the capacity to adversely affect its rights, because it contemplated Gijima's foregoing its damages claim under the SAPS agreement in return for rendering IT services to the Defence Department.

Regter Cachalia het duidelik nie onderskei tussen die toekenning van die staatskontrak in tenderprosedures ingevolge artikel 217 van die Grondwet en ander toepaslike wetgewing enersyds en die skikkingsooreenkoms ingevolge waarvan SITA die tweede kontrak as skadevergoeding aan Gijima aangebied het nie andersyds. Die regte van Gijima in geval van kontrakbreuk word nie deur die remedies kragtens die Handves van Regte nie, maar deur regsmiddele wat in kontraktereg geld, beskerm.³¹

Die toekenning van ’n staatskontrak is ’n voorvereiste om ’n staatskontrak te mag sluit. Dit is weliswaar so dat daar ’n baie eng simbiose bestaan tussen die toekenning ’n staatskontrak (administratiewe handeling) en die privaatregtelike kontrak wat ingevolge die administratiewe handeling gesluit word. Anders as in die geval van gewone kontrakte tussen privaatpersone, waar daar kontrakvryheid heers, word kontrakvryheid van staatsorgane om staatskontrakte toe te ken deur artikel 217 van die Grondwet beperk. Die Grondwet skryf prosedures voor wat regverdig, billik, deursigtig, mededingend en kostedoeltreffend is.

Die staatsorgaan en die tenderwenner is gebonde aan die inhoud waarmee die toekenning (administratiewe handeling) bekend gemaak word. Die inhoud en raamwerk van ’n staatskontrak word dus bestem deur die voorafgaande administratiewe handeling, maar die twee stappe moet duidelik onderskei word. Ten opsigte van die toekenning van die kontrak geld administratiefreg, terwyl kontraktereg geld ten opsigte van die kontrak wat gesluit word. Die simbiose van die kontraktuele terme wat afhang van die inhoud van die administratiewe handeling is onverkenbaar, maar dit beteken nie dat die toepaslike reg deurmekaar geroer mag word nie.

Kontrakbreuk van ’n staatskontrak word steeds op grond van die reëls van kontraktereg beoordeel, en of daar ’n regsgeldige administratiewe handeling tot stand gekom het, word beoordeel aan die hand van administratiefreg. Hierdie beginsel is treffend formuleer in Cape Metropolitan Council waar appèlregter Streicher soos volg beslis:³²

The appellant, when it concluded the contract, was, therefore, not acting from a position of superiority or authority by virtue of its being a public authority and, in respect of the cancellation [of the contract], did not by virtue of its being a public authority, find itself in a stronger position, than the position it would have been in, had it been a private institution. When it purported to cancel the contract, it was not performing a public duty or implementing legislation; it was purporting to exercise a contractual right founded on the consensus of the parties, in respect of a commercial contract. In all these circumstances it cannot be said that the appellant was exercising a public power. S 33 of the Constitution is concerned with the public administration acting as an administrative authority exercising public powers, not with the public administration acting as a contracting party from a position no different from what it would have been in, had it been a private individual or institution.

Die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl in Logbro Properties is omstrede in sover die hof die uitskrywing van ’n tender as ’n kontrak tipeer het.³³ Die KwaZulu-Natalse owerhede wou ’n bepaalde eiendom verkoop vir stadsontwikkeling. Dit het ’n tender uitgeskryf en voorwaardes opgestel vir deelname aan die tenderprosedure. Die KwaZulu-Natalse Hoë Hof het beslis dat die tenderaanbod van ’n uitgeskrewe tender en die voorwaardes vir deelname aan die tenderprosedures ’n kontrak is tussen die persone wat tenders indien en die staatsorgaan wat die uitskrywing gedoen het.³⁴ In plaas van om die denkfout van die hof a quo te korrigeer, beslis appèlregter Cameron soos volg:³⁵

Even if the conditions constituted a contract (a finding not in issue before us, and on which I express no opinion), its provisions did not exhaust the province’s duties toward the tenderers. Principles of administrative justice continued to govern that relationship, and the province in exercising its contractual rights in the tender process was obliged to act lawfully, procedurally and fairly. In consequence, some of its contractual rights [die voorwaardes vir deelname] – such as the entitlement to give no reasons – would necessarily yield before its public duties under the Constitution and any applicable legislation. … The principles of administrative justice nevertheless framed the parties’ contractual relationship, and continued in particular to govern the province’s exercise of the rights it derived from the contract.

Met ander woorde, eers sê die hof dat dit nie ’n mening gaan uitspreek of die voorwaardes wat die owerheid gespesifiseer het vir deelname aan die tenderproses ’n kontrak is nie, omdat dit nie in geskil is nie, maar tipeer dan tog die voorwaardes vir deelname as kontraktuele regte. Die voorwaardes vir mededinging van tenderaars om die toekenning van ’n staatskontrak is nie ’n kontrak nie. Dit is administratiewe reëls wat deur die owerheid opgestel is wat die raamwerk van die administratiewe prosedures vir die toekenning uitstippel. Die staatskontrak kom eers tot stand nadat die toekenning gemaak is. Indien die owerheid, soos hier die geval was, nie gevolg gee aan die reëls vir deelname nie, kan die toekenning vanselfsprekend aangeveg word ingevolge die administratiewe geregtigheidsbepaling op grond van prosedurele onbillikheid. As van die voorwaardes self onbillik is, kan dit ook aangeveg word. Aangesien hierdie obiter diktum net betrekking het op die prosedurele reëls waarop administratiefreg toepassing vind, kan nie afgelei word dat die staatskontrak wat tot stand kom ná die toekenning van ’n tender, onderhewig is aan administratiefreg nie. Die sistematisering van reg kenteken juis ’n regstaat.³⁶

Ook die argumente van SITA was in vele opsigte verwarrend. Soms is geargumenteer dat daar geen administratiewe handeling tot stand gekom het nie, en dan weer dat die kontraksluiting nie ’n administratiewe handeling kon gewees het nie omdat daar nie ’n nadelige uitwerking op Gijima se reg op administratiewe geregtigheid was nie en daar nie ’n direkte eksterne regswerking was nie.

SITA is sekerlik reg dat die sluiting van ’n kontrak nie ’n administratiewe handeling is nie, maar die begronding daarvoor was nie oortuigend nie. Die totstandkoming van administratiewe handeling al dan nie hang nie daarvan af of dit nadelige of voordelige uitwerking het op regte van persone het nie. Hierdie aspek van die definisie van ’n administratiewe handeling in artikel 1 van die PAJA wat daarvan uitgaan dat alle administratiewe handelinge ’n nadelige uitwerking op regte van persone het, is telkens bevraagteken. Appèlregter Nugent merk tereg in Grey’s Marine op:³⁷

While PAJA’s definition purports to restrict administrative action to decisions that, as a fact, “adversely affect the rights of any person”, I do not think that literal meaning could have been intended. For administrative action to be characterised by its effect in particular cases (either beneficial or adverse) seems to me to be paradoxical and also finds no support from the construction that has until now been placed on s 33 of the Constitution.

Sowel voordelige (soos die toekenning van ’n staatspension) as nadelige administratiewe handelinge (byvoorbeeld ’n onteieningsbevel) word regstens bindend sodra die besluit met ’n bepaalde inhoud aan die betrokke persoon in die voorgeskrewe vorm meegedeel is.

Dit is dalk sinvol om kortliks op die vereiste van ’n direkte eksterne regswerking vir die totstandkoming van ’n administratiewe handeling in te gaan in die lig van die volgende stelling van regter Cachalia:³⁸

[I]t is at times difficult to work out whether the unlawful action complained of qualifies as administrative action. Many of the elements of the definition remain unsettled. One only has to look to the difficulty courts have had in establishing whether the action in question has satisfied the element of having “a direct, external legal effect” to demonstrate the nature of the problem.

Die vereiste van ’n direkte eksterne regswerking is uit die Duitse administratiefreg oorgeneem.³⁹ Elkeen van die drie elemente van hierdie vereiste het ’n spesifieke betekenis:⁴⁰

• Die begrip direk verwys daarna dat die persoon op wie die administratiewe handeling betrekking het, persoonlik oor die besluit ingelig moet word. Die staatsorgaan kan dus nie die administratiewe handeling via derde partye indirek bekend maak nie.
• Die begrip ekstern verwys weer daarna dat die besluit nie bloot intern in ’n staatsdepartement geneem mag word nie, maar dat dit na buite (ekstern) bekend gemaak moet word deurdat die persoon vir wie die administratiewe handeling bedoel is, daarvan verwittig moet word. Tot tyd en wyl dit gebeur, het die besluit bloot interne werking. ’n Administratiewe handeling sluit dus nie voorbereidende besluitnemingsprosesse vir die administratiewe handeling in nie. Interne opdragte van hoër beamptes aan hul ondergeskiktes en departementele dissiplinêre maatreëls het ook geen eksterne regswerking nie.
• Die begrip regswerking beteken dat sodra die betrokke persoon verwittig is omtrent die inhoud van die administratiewe handeling, dit regtens bindend en afdwingbaar is. So ’n administratiewe handeling kan geldig of ongeldig wees. Indien dit om een of ander rede ongeldig is, kan dit aangeveg word. Die ongeldige administratiewe handeling bly egter regtens bindend totdat dit óf deur die betrokke owerheid gekorrigeer of herroep word, óf deur ’n hof tersyde gestel word.⁴¹

Ongelukkig is die drie aspekte van hierdie vereiste vir die totstandkoming van ’n bindende administratiewe handeling dikwels in die Suid-Afrikaanse administratiefregtelike teorie verkeerd interpreteer.⁴² Regter Cachalia meen op grond van verwarrende stellings van akademici dat die terme die volgende beteken:⁴³

The phrase “direct, external legal effect” was borrowed from German federal law. The allusion to the word “direct” refers to decisions that are final; the word “external” to those that affect not only the decision-maker but also other parties, and the word “legal” overlaps with the requirements that rights must be affected.

Net die interpretasie van wat die eksterne effek beteken, tref min of meer die kol. In die Duitse reg word egter onderskei tussen die totstandkoming van ’n administratiewe handeling wanneer dit regtens bindend word (regswerking), en die finaliteit van ’n administratiewe handeling, dit wil sê wanneer die tydperk waarbinne interne beroep teen die besluit geopper mag word, afgeloop het en interne beroep en/of regterlike hersiening nie meer moontlik is nie.⁴⁴ Indien ’n defekte administratiewe handeling betyds op hersiening geneem word, word die finaliteit verskuif tot tyd en wyl die interne beroep of regterlike hersiening afgehandel is.

Regter Cachalia sou sekerlik meer omsigtig geargumenteer het as daar in die stadium toe die uitspraak gelewer is, meer duidelikheid geheers het oor wat hierdie vereiste in die definisie impliseer. Die hof kom egter tot die volgende slotsom op grond van die verwarring dat die aanbod in die skikkingsooreenkoms ’n besluit is wat ’n administratiewe handeling begrond:⁴⁵

There can be no doubt that the decision to conclude the agreement met all these requirements. The decision was final; it had the capacity to adversely affect Gijima’s rights and those of the Defence Department, which counsel for SITA conceded during his argument.

’n Besluit om ’n toekenning [“award” in die Engelse teks] te doen – of dit nou welsynshulp, ’n subsidie of ’n staatskontrak is, is om’t ewe – kwalifiseer as ’n administratiewe handeling ingevolge subartikel (a) van die definisie van ’n “besluit” in artikel 1 van die PAJA. In hierdie geval was die besluit egter van ’n privaatregtelike aard en nie ’n administratiewe handeling nie.

Waaroor dit eintlik gegaan het in die dispuut, is dat SITA sy kontraktuele verpligtinge ingevolge die tweede kontrak vir dienslewering aan die Departement van Verdediging ook wou ontduik ná die kontrakbreuk van die SAPD-kontrak. Die hof som dit so op:⁴⁶

SITA’s true objective in seeking to nullify its contract with Gijima was not to vindicate the principle of legality, but one of self-interest: to avoid having to deal with its payment dispute arising from its breach of contract through arbitration. The courts cannot countenance such dishonourable conduct, particularly from an organ of state.

Die hof beslis verder:⁴⁷

SITA attempts to explain away the prejudice to Gijima by contending that it has already benefitted from the agreement to the tune of R26 million. That is not the point. Gijima has had to forego a R20 million damages claim in respect of the unlawful termination of its SAPS contract, which is probably no longer enforceable because of prescription. What is more, Gijima had pertinently raised its concerns regarding the efficacy of the procurement process and was entitled to rely on SITA’s express warranty regarding the validity of the procurement process. It did so to its prejudice immediately when the contract was concluded. It has since then performed fully under the terms of the agreement, only to be met with a challenge to the lawfulness of the contract 22 months after its conclusion. In the circumstances it would be unfairly prejudicial to Gijima for this court to consider the merits of the dispute, and we decline to do so.

Dit is duidelik uit die bostaande sitate dat dit eerder gaan om kontrakbreuk en SITA se wanvoorstelling dat dit nie aan die voorgeskrewe tenderprosedures gebonde is by kontrakte waar die ware of dienslewering onder R50 miljoen is nie.

So ’n mistasting kan egter verreikende gevolge hê, want die hof het toe aangevoer dat aangesien SITA uitdruklik ’n kontraktuele waarborg gegee het dat dit aan die voorgeskrewe tenderprosedures voldoen het, Gijima ook ’n “legitimate expectation that SITA would honour its terms” het.⁴⁸ By implikasie postuleer die hof dus dat die administratiefregtelike leerstuk van redelike verwagtinge ook vir kontraktereg geld.

Die hof kom verder tot die volgende verrassende slotsom:⁴⁹

The upshot is that SITA cannot avoid the provisions of PAJA. Its failure to follow a prescribed competitive process therefore brings its administrative decision, in awarding the contract to Gijima, within the scope of s 6(2)(a)(i), s 6(2)(b) and
s 6(2)(f)(i) of PAJA. This is because: it did not have the authority to contract outside of a competitive bidding process to do so; it contravened s 217 of the Constitution and had also failed to comply with a mandatory and material procedure prescribed by law.

Hier word die versuim om die voorgeskrewe administratiewe handeling vir die toekenning van ’n staatskontrak te verrig, nou weer as administratiewe handeling gekonstrueer, wat dan onregmatig is, omdat SITA nie die magtiging gehad het om tenderprosedures te omseil nie. Mens moet egter onderskei tussen ’n bindende administratiewe handeling wat aangeveg kan word weens prosedurele onbillikheid en ’n situasie waar daar géén administratiewe handeling tot stand gekom het soos in die geval van Gijima. Die hof het nie die versuim spesifiek begrond met verwysing na die frase “’n versuim om ’n besluit te neem” in die definisie van ’n administratiewe handeling nie. Die hof het ook nie daarop ingegaan hoe ’n versuim (’n ontbrekende administratiewe handeling sonder inhoud) regtens bindend en afdwingbaar kan wees nie.

4.3 Sperdatum vir die aksie

Die laaste twispunt het gegaan oor die versuim om die aksie binne 180 dae te bring. SITA het geargumenteer dat dit aansoek gedoen het om die onregmatige kontrak tersyde te stel op grond van die legaliteitsbeginsel (artikel 1(c) van die Grondwet) en dat dit nie gebonde is aan die 180-dae-reël nie.⁵⁰ SITA onderskei dus ook nie duidelik tussen die nietigheid van ’n kontrak op grond van wanvoorstelling en publiekregtelike onregmatigheid nie.

Die hof beslis dat die onnodige uitbreidende aanwending van die legaliteitsbeginsel kragtens artikel 1(c) van die Grondwet hokgeslaan behoort te word. Die kern van die argument was dat die legaliteitsvereiste vir ’n geldige administratiewe handeling in die bepalings van artikel 33 en die PAJA nie omseil kan word deur op die vereiste van regmatigheid van handelinge van staatsorgane ingevolge die regstaatbeginsel in artikel 1(c) staat te maak nie. So ’n vergunnende interpretasie van die legaliteitsbeginsel is nie regverdigbaar in die administratiefreg nie.⁵¹ Die hof stel dit so:⁵²

In my view, the proper place for the principle of legality in our law is to act as a safety-net or a measure of last resort when the law allows no other avenues to challenge the unlawful exercise of public power. It cannot be the first port of call or an alternative path to review, when PAJA applies.

Regter Cachalia het die hof a quo gevolg en beslis dat aangesien ’n staatsorgaan ook ’n aksie ingevolge artikel 6(1) van PAJA aanhangig kan maak, die 180-dae-reël van artikel 7(1) geld.⁵³ SITA het die aansoek eers na 22 maande gerig en nie om kondonering aansoek gedoen nie. Derhalwe kon die administratiewe handeling nie meer tersyde gestel word nie.⁵⁴ Net soos SITA het die hof ook nie onderskei tussen die nietigheid van ’n kontrak op grond van wanvoorstelling en publiekregtelike onregmatigheid nie.

Die bostaande sitaat maak ook duidelik dat die gevaar bestaan dat die hof die begrip van die heerskappy van die reg in artikel 1(c) van die Grondwet wat die regstaatbeginsel begrond, verskraal tot een van die elemente daarvan, naamlik legaliteit. Legaliteit verwys net na regmatigheid.

5. Die uitspraak van die Konstitusionele Hof

SITA het die beslissing dat die legaliteitsroete van artikel 1(c) van die Grondwet nie toepaslik is nie, in die Konstitusionele Hof aangeveg.⁵⁵

5.1 Hersieningsremedie in die PAJA kom net draers van die reg toe

Dit is verblydend dat die Konstitusionele Hof die mistasting ten opsigte van wie aanspraak het op ’n remedie om ’n administratiewe handeling ingevolge artikel 6(1) van die PAJA op geregtelike hersiening te neem, reggestel het. Die hof beslis eenparig dat die begrip elkeen in artikel 33(1) van die Grondwet net betrekking het op privaat persone en nie op staatsorgane nie. Die hof stel dit so:⁵⁶

This section [artikel 33(1) van die Grondwet] is primarily concerned with “everyone’s” right to procedurally fair, reasonable and lawful administrative action. Is “everyone” in this section so wide as to extend to the State? We think not. Section 33(3)(b) provides that national legislation, which – in terms of section 33(3) – has to give effect to the section 33 rights, must impose a duty on the State to give effect to the rights in section 33(1) and (2). It seems inconsonant that the State can be both the beneficiary of the rights and the bearer of the corresponding obligation that is intended to give effect to the rights. This must, indeed, be an indication that only private persons enjoy rights under section 33.

Die hof tipeer die fundamentele regte as “inalienable entitlements of human beings” en kontrasteer die draers van die reg op administratiewe geregtigheid met die staat as “the bearer of obligations under the section”.⁵⁷ Die hof verwys nie spesifiek na artikel 8(1) van die Grondwet as gesag nie, maar die bostaande sitaat maak duidelik dat die fundamentele regte afweerregte teen onregmatig inbreuk van die staat daarop is.⁵⁸ Die bepaling begrond ’n vertikale publiekregtelike verhouding tussen staatsorgane en die draers van regte.

Artikel 6(1) van die PAJA, so beslis die hof, moet deur die prisma van artikel 33 interpreteer word. Dit beteken dat die staat nie ’n remedie toestaan kragtens artikel 6 om sy eie onregmatige administratiewe handelinge op hersiening te neem nie.⁵⁹ Aangesien SITA nie ’n hersieningsaansoek kan rig kragtens artikel 6(1) nie, is die spertyd om die aansoek te bring ingevolge artikel 7 van PAJA dus ook nie van toepassing nie.⁶⁰

5.2 Tersydestelling ingevolge die legaliteitsbeginsel

Die gevolgtrekking dat ’n hersieningsaansoek nie ’n staatsorgaan kragtens artikel 33 van die Grondwet of artikel 6 van PAJA toekom nie, beteken nie dat die applikant nie ’n ander roete kan volg vir die hersiening van sy eie onregmatige besluite nie.⁶¹ Die hof neem die standpunt in dat sulke onregmatige besluite wel tersyde gestel mag word op aansoek kragtens die legaliteitsbeginsel van artikel 1(c) van die Grondwet. Die hof steun op sy vorige beslissings in Kirland en Merafong dat ’n owerheid nie eenvoudig sy eie onregmatige administratiewe handelinge mag ignoreer of herroep nie, maar verplig is om ’n aansoek tot die hof te rig om dit tersyde te stel.⁶²

Die standpunt dat ’n defekte administratiewe handeling deur ’n owerheid nie herroep mag word nie, is egter omstrede.⁶³ Die PAJA maak uitdruklik daarvoor voorsiening dat sekere kategorieë administratiewe besluite – insluitende toekennings, vasstellings en goedkeurings – herroep mag word.⁶⁴ Dit is juis die sin van hersiening op interne beroep. Artikel 33(c) van die Grondwet verlang dat administratiewe prosesse doeltreffend moet wees. Sonder hierdie opsie sou ’n effektiewe staatsadministrasie haas onmoontlik wees en die howe totaal oorlaai word met onbenullighede wat maklik op ’n administratiewe vlak hanteer kon gewees het. Die probleem is eerder dat die PAJA nie die interne beroep op en die spertyd vir sodanige beroep om die finaliteit van administratiewe handelinge te bepaal wanneer dit nie meer gekorrigeer of herroep mag word nie, behoorlik reguleer nie.⁶⁵

5.3 Tipering van die administratiewe handeling

Die uitspraak is egter onbevredigend wat die identifisering van die relevante administratiewe handeling betref. Die volgende sitaat toon dat die Konstitusionele Hof die skikkingsaanbod waar ’n staatskontrak onregmatig as skadevergoeding vir kontrakbreuk aangebied is, met ’n regtens bindende toekenning van ’n staatskontrak as administratiewe handeling verwar het:⁶⁶

Overall, it seems to us that justice and equity dictate that, despite the invalidity of the award of the DoD agreement, SITA must not benefit from having given Gijima false assurances and from its own undue delay in instituting proceedings. Gijima may well have performed in terms of the contract, while SITA sat idly by and only raised the question of the invalidity of the contract when Gijima instituted arbitration proceedings. In the circumstances, a just and equitable remedy is that the award [eerder: aanbod en nie toekenning nie] of the contract and the subsequent decisions to extend it be declared invalid, with a rider that the declaration of invalidity must not have the effect of divesting Gijima of rights to which – but for the declaration of invalidity – it might have been entitled.

En elders:⁶⁷

It therefore seems reasonable for this Court to infer that, in awarding the contract, SITA acted contrary to the dictates of the Constitution.

Dis goed en wel dat die hof se sin vir geregtigheid geseëvier het, maar die vraag is of die kontrak nie eerder weens wanvoorstelling opgehef moes gewees het nie. Dit wat die hof hier bo aanspreek, is die onetiese gedrag van SITA.

6. Sistematiese toetsing van administratiewe handelinge aan die hand van die kriteria in die definisies

Al drie howe in Gijima het aangeneem dat daar ’n administratiewe handeling tot stand gekom het sonder om behoorlik te ontleed of die slotsom geregverdig is.

Ingevolge die bepalings van die PAJA moet ’n hof toets of daar ’n magtigende bepaling is om ’n administratiewe handeling te verrig, wie gemagtig is om die besluit te neem, of die tipe besluit in die definisie van ’n “besluit” identifiseer kan word, en of die besluit van ’n administratiewe aard is. Verder moet getoets word of ’n besluit aan die betrokke persoon vir wie dit bestem is, bekend gemaak is om die direkte eksterne regswerking te verseker.

Die Grondwet ken die bevoegdheid om administratiewe handelinge te verrig spesifiek aan organe van die uitvoerende gesag toe. Benewens die nasionale en provinsiale uitvoerende gesag mag ook munisipale rade administratiewe handelinge verrig.⁶⁸ Hoewel administratiewe handelinge die grootste deel van die werk van die uitvoerende gesag uitmaak, is die bevoegdhede van hierdie staatsorgane nie beperk tot die onderneming van administratiewe handelinge nie.

Die definisie van ’n administratiewe handeling moet so gekonsipieer word dat dit die essensie van wat ’n administratiewe handeling uitmaak, vasvang, die aard van die bevoegdheid uitstippel en bepaal wie administratiewe handelinge mag verrig.⁶⁹ Die statutêre definisie is ongelukkig baie lomp en skep eintlik meer verwarring as duidelikheid.⁷⁰ Artikel 1 van die PAJA definieer ’n “administratiewe handeling” as

enige besluit geneem, of die versuim om ’n besluit te neem, deur –

(a) ’n staatsorgaan, indien –

(i) sodanige staatsorgaan ’n mag uitoefen kragtens die Grondwet of ’n provinsiale grondwet; of

(ii) sodanige staatsorgaan ’n publieke mag uitoefen of ’n publieke funksie vervul kragtens enige wetgewing; of

(b) ’n natuurlike persoon of ’n regspersoon, behalwe ’n staatsorgaan, indien sodanige persoon kragtens ’n magtigende bepaling ’n publieke mag uitoefen of ’n publieke funksie vervul,

wat ’n nadelige uitwerking het op die regte van enige persoon en wat ’n direkte

eksterne regswerking het, maar sluit nie in nie –
(aa) ... (hh) ...

Die grootste punt van kritiek is dat die definisie nie die kernelemente van ’n administratiewe handeling treffend en kompak verwoord nie.⁷¹ Die wetgewer het administratiewe handelinge onbeholpe probeer afbaken met ’n uitsluitingsproses. Daar is ’n lang lys van alle moontlike staatsfunksies wat uitgesluit word in subartikels (aa) tot (hh). Hoewel die Grondwet administratiewe handelinge primêr as bevoegdhede van die uitvoerende gesag uitstippel en uitdruklik die bevoegdheid om administratiewe handelinge te verrig aan munisipale rade toeken, sluit subartikel (cc) van die definisie sulke administratiewe funksies van munisipale rade onverklaarbaar uit.⁷²

Hierdie uitsluitingsproses gooi in beginsel die grondwetlike skeiding van magte oorboord. Indien die funksies van bepaalde staatsorgane nie uitgesluit is nie, impliseer die definisie dat dit outomaties administratiewe handelinge is selfs al voorsien die Grondwet nie dat die betrokke staatsorgane die bevoegdheid het om administratiewe handelinge te verrig nie.⁷³ Sekere funksies van die uitvoerende gesag wat nie as administratiewe handelinge tipeer kan word nie, is misgekyk.⁷⁴ Subartikel (aa) van die definisie sluit talle funksies van die uitvoerende gesag uit wat nie as administratiewe handelinge kwalifiseer nie, maar het onder meer nagelaat om artikel 101 te lys. Dit beteken dat alle besluite van die president en ministeriële regulasies nou as administratiewe handelinge gekamoefleer word. Die magtiging om ’n administratiewe handeling te verrig word in die reël in ’n wet, ’n ministeriële regulasie of munisipale ordonnansies uitgestippel. Ministeriële regulasies is dus ’n bron van magtigende bepalings (net soos wette) ingevolge waarvan administratiewe handelinge verrig kan word.

Artikel 85(2)(a) van die Grondwet ken die bevoegdheid aan die uitvoerende gesag toe om wette te implementeer. Dit omvat sowel die magtiging om ministeriële regulasies ingevolge ’n statutêre magtiging af te kondig as die bevoegdheid om administratiewe handelinge ingevolge magtigende bepalings te verrig. Ministeriële regulasies moet kragtens artikel 101(3) gepromulgeer word om regtens bindend te wees. Regulasies en wette is algemeen geldende regsnorme. Daarteenoor implementeer administratiewe handelinge bepaalde maatreëls ingevolge dié algemeen geldende regsnorme in die individuele geval. In teenstelling met wette, regulasies en ordonnansies wat regtens bindend word op grond van promulgering, word administratiewe handelinge regtens bindend op grond van die direkte eksterne regswerking.

Die definisie van ’n administratiewe handelinge tipeer dit verder bloot vaagweg as ’n “publieke mag”. Alle staatsfunksies is egter publiekregtelike magte. Die beskrywing van ’n administratiewe handeling as ’n “publieke mag” kan teruggevoer word na die invloed van Engelse reg op die Suid-Afrikaanse administratiefreg in die era voor 1994.⁷⁵ Dit skep egter probleme in ’n regstaatlike konteks waar die funksies van staatsorgane deur die Grondwet toegeken en afgebaken word.

Dit is om hierdie redes belangrik dat die definisie van ’n administratiewe handeling aangepas moet word. In plaas van die lang uitsluitingslys moet dit eerder fokus op administratiewe handelinge as bevoegdhede van die uitvoerende gesag. Die wetgewer kan hierdie struikelblokke maklik uit die weg ruim deur subartikel (a)(i) te wysig deur dit te koppel aan bevoegdhede kragtens artikels 85(2)(a), 125(2)(a)–(c), 152 en 156(1), (2) en (5) van die Grondwet. In subartikels (a)(ii) en (b) behoort die term “publieke mag” deur “uitvoerende gesag” vervang te word. Die problematiese en onvoldoende uitsluitingsbepalings in subartikels (aa) tot (hh) kan dan uitgelaat word. Die frase “wat ’n nadelige uitwerking het op die regte van enige persoon” behoort geskrap te word. Die definisie kan ook daarby baat vind indien die wetgewer duidelik sou uitstippel dat dit gaan om die aanwending van algemeen geldende regsnorme in die individuele geval sodat dit duidelik is dat die promulgering van regulasies en ordonnansies nie administratiewe handelinge is nie.

Om saam te vat: Net staatsorgane wat deur die Grondwet gemagtig word of entiteite/persone wat wetlik gemagtig is om administratiewe handelinge te verrig, mag die funksie uitoefen. Private persone mag by wyse van uitsondering ook administratiewe handelinge op ’n ad hoc-basis uitvoer indien ’n wet dit spesifiek magtig. Die algemeenste voorbeeld is werkgewers of finansiële instansies wat statutêr verplig word om namens die belastingowerhede belasting af te trek van salarisse van werknemers of inkomste wat onderhewig aan kapitaalwinsbelasting is en aan die owerhede oor te betaal. Hulle neem net in ’n beperkte omvang owerheidsfunksies waar.⁷⁶

’n “Besluit” word as volg definieer in artikel 1 van die PAJA:

[T]ensy die konteks anders aandui, beteken “besluit” enige besluit van ’n administratiewe aard geneem, voorgestel of vereis, wat ook al die geval mag wees, kragtens ’n magtigende bepaling, insluitende ’n besluit in verband met die –

(a) gee van ’n bevel of die maak van ’n toekenning of vasstelling, asook die opskorting, herroeping of weiering van ’n bevel, toekenning of vasstelling;

(b) verlening, uitreiking, opskorting, herroeping of weiering van ’n sertifikaat, direktief, goedkeuring, instemming of toestemming;

(c) verlening, opskorting, herroeping of weiering van ’n lisensie, magtiging of ander instrument;

(d) stel van ’n voorwaarde of oplegging van ’n beperking;

(e) maak van ’n deklarasie of die stel van ’n eis of vereiste;

(f) terughou van of weiering om ’n saak te lewer; of

(g) verrigting of weiering om enige daad of aksie van ’n administratiewe aard te verrig, en ’n verwysing na die versuim om ’n besluit te neem, moet dienooreenkomstig uitgelê word.

Hierdie definisie is deels op Australiese administratiefreg geskoei.⁷⁷ Al die besluite wat hier bo gelys word, geld ook in die Duitse administratiefreg as administratiewe handelinge, met die uitsondering dat ’n versuim nie as ’n regtens bindende en afdwingbare administratiewe handeling beskou word nie.

In New Clicks maan hoofregter Chaskalson dat sulke bepalings wat aan die reg in ander lande ontleen is, desnieteenstaande deur die howe in die konteks van die Suid-Afrikaanse reg uitgelê moet word.⁷⁸ Die hof stel dit soos volg:⁷⁹

Before leaving this part of the judgment one further comment is necessary. In the academic writings on PAJA reference is made to the fact that certain of its provisions have been borrowed from German and Australian law. PAJA must, however, be interpreted by our courts in the context of our law, and not in the context of the legal systems from which provisions may have been borrowed. In neither of the countries is there a defined constitutional right to just administrative action. Transplanting provisions from such countries into our legal and constitutional framework may produce results different from those obtained in the countries from which they have been taken.

Dit is wel so dat die Duitse Handves van Regte nie ’n spesifieke bepaling het wat administratiewe geregtigheid beskerm nie, maar dit beteken nie dat die Grondwet daarom nie administratiewe geregtigheid beskerm nie. Die kernkomponent van regmatigheid van handelinge van die uitvoerende gesag, insluitende administratiewe handelinge, is veranker in artikel 20(3) GG. Artikel 19(4) GG bepaal weer dat ’n remedie persone toekom indien owerhede, insluitende die uitvoerende gesag, inbreuk maak op hul regte. Dit sluit prosedurele billikheid van administratiewe handelinge in. Die regstaatbeginsel is, soortgelyk aan artikel 1(c) van die Suid-Afrikaanse Grondwet, in die Duitse Grondwet veranker. Die proporsionaliteitsbeginsel wat die redelikheid van administratiewe handelinge vereis, is weer in die regstaatbeginsel veranker.⁸⁰ Alle administratiewe handelinge moet dus ook aan die vereistes van regmatigheid, redelikheid en prosedurele billikheid kragtens die Duitse Handves van Regte voldoen. Dit is net anders verpak. Daar bestaan dus groot ooreenkomste tussen die Suid-Afrikaanse staatsreg en die Duitse staatsreg ten opsigte van die beskerming van administratiewe geregtigheid.

Regsvergelyking met die Duitse administratiefreg in hierdie konteks kan wel sinvol wees soos die verwarring oor die interpretasie van die begrip direkte eksterne regswerking illustreer. Artikel 39(1)(c) van die Grondwet laat regsvergelyking om die Handves van Regte uit te lê, uitdruklik toe. Wat belangrik is, is dat ’n uitleg van bepalings werklik die bewoording ernstig neem en ooreenkomstig die regstaatbeginsel interpreteer. ’n Mens moet dus versigtig wees met regsvergelyking van Engelse en Australiese administratiefreg, omdat die regstaatbeginsel en die proporsionaliteitsbeginsel nie daar geld nie (of net in beperkte mate geld). ’n Tipiese voorbeeld waar dinge skeefgeloop het, is die herinvoering van die Wednesbury-beginsel uit die Engelse gemenereg wat die redelikheidsvereiste in artikel 33(1) wat op die proporsionaliteitsbeginsel gebaseer is, weer verwater het.⁸¹

Indien die howe sistematies getoets het of die geheime skikkingsooreenkoms kwalifiseer as ’n administratiewe handeling, sou die resultaat waarskynlik heel anders gewees het. Vyf kernvrae wat die howe moes ondersoek het, word vervolgens behandel.

(i) Wie het die bevoegdheid om die administratiewe handeling te verrig?

Subartikels (a) en (b) van die definisie van ’n administratiewe handeling voorsien dat owerhede of privaatpersone aan wie die bevoegdheid verleen is om bepaalde administratiewe handelinge te verrig, daarvoor kwalifiseer. SITA kwalifiseer eenduidig as ’n staatsorgaan ingevolge subartikel (a)(ii) van die definisie.

(ii) Is die besluit ingevolge ’n magtigende bepaling geneem?

Die magtiging om ’n administratiewe handeling te verrig, word in die reël in ’n wet, ’n ministeriële regulasie of munisipale ordonnansie uitgestippel. In die onderhawige geval het die Hoë Hof die Wet op die Staatsinligtingstegnologieagentskap wat SITA magtig om openbare fondse vir inligtingstegnologie vir dienslewering aan staatsdepartemente te bestee, as die magtigende bepaling geïdentifiseer. Al die howe het ook na artikel 217 van die Grondwet verwys wat kontrakvryheid van owerhede ten opsigte van die sluiting van staatskontrakte beperk. Nie een van die howe het egter die volgende stap gedoen en getoets of die besluit wat geneem is, ingevolge die bepalings van bogenoemde wet geneem is nie. Die skadevergoedingsaanbod is kragtens die privaatreg gemaak, nie ingevolge hierdie wet nie.

(iii) Is die betrokke besluit een van die tipes besluite wat in die definisie van ’n besluit gelys is?

In die onderhawige geval het besluit nie ’n sertifikaat, lisensie, magtiging, beperking, eis of vereiste of die terughouding of lewering van ’n saak behels nie. Daar is aangeneem dat dit om ’n toekenning van ’n staatskontrak gaan wat gedek sou wees deur subartikel (a) van die definisie van ’n besluit.

Die vraag is egter of daar wel ’n toekenning van ’n staatskontrak was. Met ander woorde, was daar ’n uitskrywing van die tender, het verskillende partye mededingend ’n aanbod ingedien, en het die owerheid ’n besluit geneem oor aan wie die staatskontrak toegeken word?

Die Konstitusionele Hof maak die volgende stelling:⁸²

It was not in dispute that the award of the DoD agreement by SITA was not pursuant to a competitive bidding process. Neither party produced evidence to show that, despite not following a competitive process, the process followed complied with the relevant public procurement prescripts. Section 217 of the Constitution insists on a system of public procurement that complies with certain factors. It provides that “[w]hen an organ of state ... contracts for goods or services, it must do so in accordance with a system which is fair, equitable, transparent, competitive and cost-effective.

Dit is dus nie duidelik hoe die hof tot die gevolgtrekking kon kom dat daar ’n administratiefregtelike toekenning gemaak is nie. Die besluit was ’n skadevergoedingsaanbod in ’n privaatregtelike skikkingsooreenkoms en dit word nie deur die definisie van ’n besluit in artikel 1 van die PAJA gedek nie

(iv) Is die besluit van ’n administratiewe aard?

Volgens die heersende mening is die doel van die frase “van ’n administratiewe aard” in die definisie van ’n besluit om administratiewe besluite af te baken van besluite in die sfeer van privaatreg.⁸³ ’n Mens kan byvoeg dat dit ook poog om administratiewe handelinge af te baken van ander funksies van die uitvoerende gesag en funksies van ander staatsorgane of entiteite wat nie gemagtig is om administratiewe handelinge te verrig nie.

Om ’n besluit as administratiewe handeling te onderskei van ander owerheidshandelinge of waar die staat in ’n privaatregtelike hoedanigheid optree, kan dit nuttig wees om te kyk wat die doel van ’n maatreël is. ’n Kenmerk van ’n administratiewe handeling is dat dit iets in die individuele geval reguleer. Die doel van ’n maatreël kan wees om orde te skep (soos om openbare veiligheid te verseker, om deelname aan die ekonomie of bebouing te reguleer), ’n regstatus te bevestig (byvoorbeeld die toekenning van burgerskap, uitreiking van paspoorte of identiteitsdokumente), die invordering van heffings (soos belasting en doeane en aksyns), die verlening van staatshulp (byvoorbeeld die toekenning van subsidies en maatskaplike toelaes), om kontrole uit te oefen (soos gesondheidsinspeksies van fabrieke of eetplekke), en dies meer.⁸⁴

As ’n mens dit in gedagte hou, is dit duidelik dat ’n skadevergoedingsaanbod ingevolge ’n privaatregtelike skikkingsooreenkoms nie ’n regulerende karakter in die individuele geval kragtens die administratiefreg het nie. ’n Administratiewe handeling gaan om die uitoefening van staatsmag in ’n vertikale publiekregtelike verhouding, terwyl die reëls van kontraktereg toepassing vind ten opsigte van kontrakbreuk waar die partye in ’n horisontale privaatregtelike regsverhouding optree. In hierdie geval het SITA in ’n privaatregtelike hoedanigheid opgetree en nie in ’n owerheidshoedanigheid nie.

Dit kan ook nuttig wees om te kyk of die owerheidsorgaan op eie inisiatief ’n besluit geneem het of op aansoek. Lisensies, identiteitsdokumente, permitte en toekennings word gewoonlik op aansoek uitgereik. In ander gevalle, soos by verkeersoortredings of higiëne-inspeksies van openbare eetplekke, neem die owerheid gewoonlik self die inisiatief.

Die Konstitusionele Hof het nie na die beslissing in Bhugwan v JSE Ltd verwys nie, maar dit kon nuttig te pas gekom het.⁸⁵ In daardie saak het ’n omstrede aandelemakelaar aandele uitgeneem in ’n maatskappy, maar dit was onderhewig aan die voorwaarde dat hy goedkeuring sou kry van die Johannesburgse Effektebeurs (JEB) dat hy geskik is om ’n direkteur van die maatskappy te wees. Die vereistes om as sodanig te kwalifiseer word deur die Equity Rules van die JEB bepaal.⁸⁶ Die sekretaris van die JEB het ’n e-pos aan die betrokke maatskappy gestuur met die volgende bewoording: “The JSE has information at its disposal which indicates that Mr. Kamal Bhugwan does not comply with the criteria of good character and high business integrity as the JSE deems fit.”⁸⁷ Die JEB het egter geen bevinding gemaak nie.⁸⁸ Die dispuut het daaroor gegaan of die e-pos as ’n besluit beskou kon word ingevolge die definisies in artikel 1 van die PAJA. Claassen R het beslis dat dit nie die geval is nie. Volgens die toepaslike reëls moes Bhugwan eers ’n formele aansoek rig om as geskik gekeur te word voordat so ’n besluit geneem kon word, en dit was nie die geval nie.⁸⁹

Die toekenning van staatskontrakte vind ook op aansoek plaas. ’n Tender word uitgeskryf en dan doen persone aansoek om die staatskontrak deur ’n mededingende aanbod in te dien. As die hof hierdie vraag gestel het, sou dit duidelik gewees het dat Gijima nie aansoek gedoen het om die tweede staatskontrak nie. Gijima het geen aanbod ingedien wat deur die owerheid oorweeg is vir ’n toekenning van ’n staatskontrak nie.

(v) Het die administratiewe handeling direkte eksterne regswerking?

’n Administratiewe handeling word gekenmerk deur ’n direkte eksterne regswerking wat dit regtens bindend en afdwingbaar maak. Dit impliseer dat die besluit in die voorgeskrewe formaat aan die persoon vir wie dit bedoel is, bekend gemaak moet word.

Dit is nie duidelik of dit wel die bedoeling van die Hoogste Hof van Appèl en die Konstitusionele Hof was om die versuim om die voorgeskrewe tenderprosedures te volg as ’n administratiewe handeling te tipeer nie. Die howe het nie spesifiek na ’n versuim soos geformuleer in die definisie van ’n administratiewe handeling verwys om die versuim as bindende administratiewe handeling te probeer begrond nie. Die Konstitusionele Hof het dus ’n gulde geleentheid laat verbygaan om die houdbaarheid van die statutêre definisie van ’n “administratiewe handeling” wat “die versuim om ’n besluit te neem” insluit, te toets.

’n Versuim om ’n besluit te neem kan nie aan ’n regtens bindende besluit met ’n bepaalde inhoud gelykgestel word nie. Dit is ’n contradictio in terminis dat ’n versuim (niehandeling) ’n direkte eksterne regseffek kan hê. So ’n versuim beteken dat geen administratiewe handeling met ’n bepaalde inhoud verrig is en ook nie aan die persoon op wie dit betrekking het, bekend gemaak is nie. Hoe so ’n versuim dan regtens bindend en afdwingbaar kan wees, is ’n raaisel.

Dieselfde gebrek aan logika blyk ook uit die definisie van ’n besluit in paragraaf (g) waar dit verwys na “die versuim om ’n besluit te neem”. Hoe so ’n versuim geregtelik hersien en tersyde gestel kan word ingevolge artikel 6(2)(g) van die PAJA is eweneens onverklaarbaar.

Dit spreek vanself dat ’n remedie ’n persoon toekom as die owerheid versuim om ’n administratiewe handeling te verrig. Die toepaslike remedie is ’n interdik wat die owerheid verplig om ’n besluit te neem.

In die geval van Gijima was daar nie ’n toekenning van ’n staatskontrak in die voorgekrewe formaat wat dit as administratiewe handeling kwalifiseer nie. ’n Mens kan dus nie sê dat daar ’n bindende administratiewe handeling is wat onregmatig is nie. Dit gaan dus nie, soos die hof voorgegee het, om ’n bindende maar defekte administratiewe handeling wat tersyde gestel kan word omdat dit onregmatig, onregverdig of prosedureel onbillik was nie.

Om dus saam te vat: Indien die howe konsekwent sou getoets het of die besluit wat Gijima geneem het aan al hierdie vereistes voldoen, sou die resultaat solied begrond kon gewees het.

7. Slotsom

Die Gijima-uitsprake is tekenend van die noodsaaklikheid daarvan dat die howe die kriteria vir ’n regsgeldige administratiewe handeling wat in die definisies van ’n administratiewe handeling en ’n besluit neergelê is, konsekwent moet toepas om mistastings ten opsigte van die tipering van ’n administratiewe handeling te vermy.

Die gewysdes wys ook hoe onsinnig die definisies is om die versuim om ’n administratiewe handeling te verrig as ’n administratiewe handeling te tipeer omdat dit nie regtens bindend en afdwingbaar nie.

Die tekortkominge van die statutêre definisie van ’n administratiewe handeling is legio en bemoeilik toenemend die werk van regslui. Dit is hoog tyd dat die wetgewer ingryp om die definisies op een lyn met die Grondwet te bring en die staatsadministrasie meer effektief te reguleer.

Bibliografie

Arthurs, H.W. 1979. Rethinking administrative law: A slightly Dicey business. Osgoode Hall Law Journal, 17(1):1-45

Blaau[w], L. 1990. The Rechtsstaat idea compared with the rule of law as a paradigm for protecting rights. South African Law Journal, 107(1):79−96.

Blaauw-Wolf, L. 1999. The “balancing of interests” with reference to the principle of proportionality and the doctrine of Güterabwegung – a comparative analysis. SA Public Law, 14(1):178−214.

Blaauw-Wolf, L. en J. Wolf. 1996. A comparison between German and South African limitation provisions. South African Law Journal, 113(2):267−96.

Boonzaier, L. 2015. Good reviews, bad actors: The Constitutional Court’s procedural drama. Constitutional Court Review,7:1−26.

—. 2018. A decision to undo. South African Law Journal. 135(4):642−77.

Currie, I. en J. de Waal. 2015. The Bill of Rights Handbook. 6de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Currie, I. en J. Klaaren. 2001. The Promotion of Administrative Justice Act Benchbook. Kaapstad: Siber Ink.

De Beer, M.N. 2018. The new role for the principle of legality in administrative law: State Information Technology Agency SOC Ltd v Gijima Holdings (Pty) Ltd. South African Law Journal, 135(4):613-30.

De Ville, J. 2005. Judicial review of administrative action in South Africa. Durban: LexisNexis Butterworths.

De Waal, J. 1995. A comparative analysis of the provisions of German origin in the interim bill of rights. South African Journal on Human Rights, 11(1):1−29.

Du Plessis, M. en A. Coutsoudis. 2016. Considering corruption through the AllPay lens: On the limits of judicial review, strengthening accountability, and the long arm of the law. South African Law Journal, 133(4):755−87.

Haffajee, F. 2019. Bosasa will score R415-million from the state this year. Daily Maverick. 1 Februarie 2019, beskikbaar onder https://www.dailymaverick.co.za/opinionista/2019-01-30-eskoms-risk-to-the-economy-can-be-mitigated-with-a-focus-on-renewables.

Hesse, K. 1993. Grundzüge des Verfassungsrechts der Bundesrepublik Deutschland. 19de uitgawe. Heidelberg: Verlag C.F. Müller

Hoexter, C. 2006. “Administrative action” in the courts. Acta Juridica, 03−24.

—. 2012. Administrative law in South Africa. 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Künnecke, M. 2007. Tradition and change in administrative law: An Anglo-German Comparison. Berlin Heidelberg: Springer

Maurer, H. 2006. Allgemeines Verwaltungsrecht. 16de uitgawe. München: Verlag C H Beck.

Lange, C. 2002. Unreasonableness as a ground of judicial review in South Africa – Constitutional challenges for South Africa’s administrative law. Baden-Baden: Nomos.

Pfaff, R. en H. Schneider. 2001. The Protection of Administrative Justice Act from a German perspective. South African Journal on Human Rights, 17(1):59−86.

Quinot, G. 2013. Die reg se oënskynlike onvermoë om korrupsie in staatskontraktering hok te slaan. Litnet Akademies, 10(1):215−48.

Quintal, G. 2019. Bosasa spent up to R6m a month on bribes‚ says former COO Angelo Agrizzi. Business Day. 16 Januarie 2019, beskikbaar onder https://www.businesslive.co.za/bd/national/2019-01-16-bosasa-spent-up-to--r6m-a-month-on-bribes-says-angelo-agrizzi.

Sachs, M. 2009. Grundgesetz Kommentar. 5de uitgawe. München: Verlag C.H. Beck.

Schwartz, B. 1954. French administrative law and the common-law world. New York: New York University Press.

Thoma, R. 1910. Rechtsstaatidee und Verwaltungsrecht-Wissenschaft. Jahrbuch des öffentlichen Rechts.196−218.

Umraw, A. 2019. R250m Bosasa contract was ‘money for doing nothing’, says Dennis Bloem. Business Day. 1 February 2019, beskikbaar onder https://www.businesslive.co.za/bd/national/2019-02-01-r250m-bosasa-contract-was-money-for-doing-nothing-says-dennis-bloem/

Venter, F. 1985. Die publiekregtelike verhouding. Durban: Butterworth.

Wolf, L. 2017. In search of a definition for administrative action. South African Journal on Human Rights, beskikbaar onder http://dx.doi.org/10.1080/02587203.2017.1356627. Die aanlyn publikasie word siteer. In die gedrukte uitgawe verskyn die publikasie in die 2017(2):314−34.

—. 2018. Implications of the direct, external legal effect of administrative action for its purported validity. South African Law Journal, 135(4):678−707.

Eindnotas

¹ Quintal (2019); Umraw (2019); Haffajee (2019).

² Sien Quinot (2013); Du Plessis en Coutsoudis (2016).

³ State Information Technology Agency SOC Ltd v Gijima Holdings (Pty) Ltd [2015] ZAGPHC 1079 parr. 6−7 (hierna SITA v Gijima HH).

⁴ SITA v Gijima HH par. 8.

⁵ SITA v Gijima HH par. 7.

⁶ SITA v Gijima HH par. 27.

⁷ SITA v Gijima HH parr. 2−10; State Information Technology Agency SOC Ltd v Gijima Holdings (Pty) Ltd [2017] ZACC 40 parr. 3–16 (hierna SITA v Gijima KH).

⁸ SITA v Gijima HH parr. 19−26.

⁹ SITA v Gijima HH parr. 19, 26.

¹⁰ Die politieke regte geld net vir burgers (artt. 19–21). Art. 28 lys regte van kinders terwyl artt. 30 en 31 regte van bepaalde groepe lys.

¹¹ Hierdie bepaling is geskoei op art. 19(3) van die Duitse Grondwet (Grundgesetz, afgekort as GG) van 1949.

¹² Hesse (1993:124–5) het dit as ’n negatiewe bestemming van kompetensies (negative Kompetenzbestimmung) beskryf; sien ook Blaauw-Wolf en Wolf (1996:270).

¹³ Sien Venter (1985) m.b.t. die publiekregtelike verhouding.

¹⁴ Oor wat die regstaatbeginsel behels, sien Blaau[w] (1990).

¹⁵ Art. 19(1) en (2) GG omvat die Duitse beperkingsklousule. Sien Blaauw-Wolf (1999:179, 199−201, 207−11); De Waal (1995).

¹⁶ Sachs (2009:102−3).

¹⁷ SITA v Gijima HH par. 16.

¹⁸ Ibid.

¹⁹ SITA v Gijima HH par. 18.

²⁰ SITA v Gijima HH par. 19.

²¹ Ibid.

²² Daar was nie ’n hofbevel vir spesifieke prestasie nie omdat die partye geskik het. SITA v Gijima HH par. 8.

²³ Wolf (2018:678 e.v.)

²⁴ SITA v Gijima HH par. 17 met verwysing na MEC for Health v Kirland Investments 2014 3 SA 481 (KH) par. 96 (hierna Kirland).

²⁵ Vir ’n bespreking van die Kirland-saak, sien Wolf (2018:698-700).

²⁶ SITA v Gijima HH par. 19.

²⁷ Information Technology Agency Soc Ltd v Gijima Holdings Pty Ltd 2017 2 SA 63 (HHA) par. 2 (hierna SITA v Gijima HHA).

²⁸ SITA v Gijima HHA par. 17.

²⁹ SITA v Gijima HHA par. 16.

³⁰ SITA v Gijima HHA par. 19 (my kursivering).

³¹ Die benadeelde party het normaalweg ’n aantal regsmiddele beskikbaar in gevalle van kontrakbreuk, nl. ’n bevel wat die oortreder aansê om spesifieke prestasie te lewer, ’n toekenning van skadevergoeding wat hom in ’n posisie plaas soortgelyk aan dié waarin hy sou gewees het indien die oortreder behoorlik presteer het, of kansellasie van die ooreenkoms.

³² In Cape Metropolitan Council v Metro Inspection Services Western Cape CC 2001 3 SA 1013 (HHA) par. 18.

³³ Logbro Properties CC v Bedderson NO [2002] ZASCA (hierna Logbro).

³⁴ Logbro par. 6.

³⁵ Logbro parr. 7−8 (my kursivering).

³⁶ Sien Blaauw (1990:80) met verwysing na Thoma (1910:214).

³⁷ Grey’s Marine Hout Bay (Pty) Ltd v Minister of Public Works 2005 6 SA 313 (HHA) par. 23.

³⁸ SITA v Gijima HHA par. 35.

³⁹ Vir ’n bespreking, sien Wolf (2018:679−86).

⁴⁰ Wolf (2017:9−11).

⁴¹ Wolf (2018:682−6).

⁴² Sien die kritiese analise van Wolf (2017:19−20) en Wolf (2018:686−8) met verwysing na verwarrende stellings in Pfaff en Schneider (2001:71−2) wat gelei het tot verkeerde aannames in Hoexter (2012:227−34). Cahalia AR het weer op Hoexter gesteun – sien SITA v Gijima HHA parr. 20, 35−6.

⁴³ SITA v Gijima HHA par. 20.

⁴⁴ Wolf (2018:682).

⁴⁵ SITA v Gijima HHA par. 20 (my kursivering).

⁴⁶ SITA v Gijima HHA par. 39 (my kursivering).

⁴⁷ SITA v Gijima HHA par. 43.

⁴⁸ Ibid.

⁴⁹ SITA v Gijima HHA par. 21 (my kursivering).

⁵⁰ SITA v Gijima HHA par. 27.

⁵¹ SITA v Gijima HHA parr. 34−7.

⁵² SITA v Gijima HHA par. 38.

⁵³ SITA v Gijima HHA parr. 30−3.

⁵⁴ SITA v Gijima HHA par. 26.

⁵⁵ SITA v Gijima KH par. 1.

⁵⁶ SITA v Gijima KH par. 27.

⁵⁷ SITA v Gijima KH parr. 20−6, 29.

⁵⁸ Sien in dié verband Currie en De Waal (2015:34−5).

⁵⁹ SITA v Gijima KH parr. 30−2.

⁶⁰ SITA v Gijima KH parr. 33−5.

⁶¹ SITA v Gijima KH parr. 37–8 verwys na die HHA se uitspraak, par. 36.

⁶² Kirland parr. 89, 103, 105; Merafong City Local Municipality v AngloGold Ashanti Limited2017 2 SA 211 (KH) par. 41.

⁶³ Vir ’n kritiese betragting, sien Boonzaier (2018); Boonzaier (2015:3−4); Wolf (2018:700); De Beer (2018:623).

⁶⁴ Subart. (a), (b) en (c) van die definisie van ’n “besluit” in art. 1 van die PAJA maak uitdruklik voorsiening vir die herroeping van spesifieke tipes administratiewe handelinge.

⁶⁵ Wolf (2018:704).

⁶⁶ SITA v Gijima KH par. 54 (my kursivering).

⁶⁷ SITA v Gijima KH par. 41 (my kursivering).

⁶⁸ Artt. 85(2)(a), 125(2)(a)-(c), 152 en 156(1), (2) en (5) van die Grondwet.

⁶⁹ Wolf (2017:6−2) verwys na die definisie van administratiewe handeling soos dit in die Duitse reg uitkristalliseer het, wat gevul is met positiewe inhoud en die administratiewe handeling duidelik afbaken van ander staatsfunksies in die publiekreg.

⁷⁰ Hoexter (2006:303) beskryf die definisie as “parsimonious, unnecessarily complicated and probably as unfriendly to users as it is possible to be”. Wakwa-Mandlana en Plasket (2005:104) spreek ook die mening uit dat die definisie “unduly complex and convoluted [is] and therefore tends to obscure rather than clarify what it purports to define”.

⁷¹ Wolf (2017:17−9).

⁷² Subart. (cc) moes eerder gelui het: “die uitvoerende magte en funksies van ’n munisipale raad uitgeslote die funksies kragtens 152 en 156(1), (2) en (5) van die Grondwet”.

⁷³ Die Grondwet ken bv. nie die bevoegdheid om administratiewe handelinge te verrig aan Hoofstuk 9-instansies toe nie, maar hul funksies is nie per definisie uitgesluit nie. Hul primêre funksies het egter niks te doen met besluite waar iets in die individuele geval gereguleer en regtens bindend en afdwingbaar is binne die raamwerk van die uitvoerende gesag nie. Dit sou iets anders wees as die wetgewer in magtigende wetgewing voorsiening maak daarvoor dat die een of ander van hulle in bepaalde omstandighede ook seker administratiewe handelinge mag verrig.

⁷⁴ Subart. (aa) van die definisie sluit bv. ook talle funksies van die uitvoerende gesag uit wat nie as administratiewe handelinge kwalifiseer nie, maar het bv. nagelaat om art. 101 te lys. Dit beteken dat ministeriële regulasies wat ’n bron (net soos wette) is van magtigende bepalings ingevolge waarvan administratiewe handelinge verrig mag word, in die definisie nou as administratiewe handelinge gekamoefleer word. Regulasies en wette is algemeen geldende regsnorme wat gepromulgeer word. Dit is nie maatreëls om iets in die individuele geval te reguleer en waar die administratiewe handeling op grond van die direkte eksterne regswerking bindend word nie.

⁷⁵ Weens die aard van die Westminster-stelsel as ongeskrewe grondwet met sy Grundnorm van parlementêre soewereiniteit het die publiekreg kasuïsties ontwikkel. Die ongeregverdigde voorbehoude t.o.v. die sistematisering van die publiekreg, en spesifiek die administratiefreg in Frankryk en Duitsland, het tot gevolg gehad dat administratiefreg lank onderontwikkeld gebly het en meestal net vaagweg met staatsadministrasie assosieer is. Vir ’n kritiese betragting van hierdie sienswyse sien Künnecke (2007:1−17); Schwartz (1954); Arthurs (1979). In Ridge v Baldwin 1964 AC 40, 72 het lord Reid die volgende stelling gemaak: “We do not have a developed system of administrative law – perhaps because until fairly recently we did not need it.” Daarteenoor het die regstaatbeginsel wat in kontinentaal-Europese lande ontwikkel is, ’n sistematisering van publiekreg volgens die onderskeie funksies van staatsorgane tot gevolg gehad. Die nasleep van die invloed van Engelse reg is egter nog steeds alomteenwoordig, hoewel Suid-Afrika met die Grondwet (en interim-Grondwet) ’n regstaat geskep het. Die Konstitusionele Hof se uitspraak in President of the Republic ofSouth Africa v South African Rugby Football Union 2000 1 SA 1 (KH) par. 141 (vgl. parr. 141−3) is ’n vb. waar die hof in ’n poging om ’n administratiewe handeling te omskryf o.m. beweer dat selfs die wetgewer of regters “may from time to time carry out administrative tasks”. Die alledaagse bestuur van die parlement of die regbank kan egter nie as administratiewe handelinge beskou word nie, omdat dit nie iets ingevolge ’n wet of ’n regulasie in die individuele geval reguleer nie en ook nie ’n direkte eksterne regseffek het nie. Die PAJA-definisie het so ’n uitbreidende interpretasie van ’n administratiewe handeling wat funksies van die regbank en parlement insluit probeer hokslaan in paragrawe (dd) en (ee), maar het ongelukkig die veels te wye begrip van ’n “publieke mag” behou.

⁷⁶ In die Duitse administratiefreg word na sulke private entiteite wat statutêr betrek word om uitvoerende funksies van die staat op ’n ad hoc-basis uit te oefen, as “Beliehene” verwys. ’n Moderne staat kom kwalik sonder sulke hulp uit. Die staat word ook aanspreeklik gehou vir onregmatige administratiewe handelinge van sulke persone of entiteite op dieselfde wyse as staatsorgane. Sien Maurer (2006:617−9).

⁷⁷ Hoexter (2007:187) verwys daarna dat die definisie deels op ’n definisie in die Administrative Decisions (Judicial Review) Act van 1977 van Australië geskoei is.

⁷⁸ Minister of Health v New Clicks South Africa (Pty) Ltd 2006 3 SA 311 (KH) (hierna New Clicks).

⁷⁹ New Clicks par. 142.

⁸⁰ Die Duitse Federale Administratiewe Hooggeregshof het die aanwending van die proporsionaliteitsbeginsel begrond op die regstaatbeginsel in BVerwGE 45, 51 (59 e.v.).

⁸¹ Bel Porto v Premier, Western Cape 2002 3 SA 265 (KH) per hoofregter Chaskalson. Vir ’n kritiese betragting oor die verwatering van die redelikheidsbeginsel, sien Lange (2002:7, 18−20, 68). Dieselfde het ook gebeur met die uitbreidende uitleg van administratiewe handelinge om alle publieke mag in te sluit – sien eindn. 75 hier bo.

⁸² SITA v Gijima KH par. 41.

⁸³ De Ville (2005:40); Currie en Klaaren (2001, par. 2.12).

⁸⁴ Wolf (2017:8, 10).

⁸⁵ 2010 3 SA 335 (GSJ) (hierna Bhugwan).

⁸⁶ Dit was nie ter sprake of so ’n besluit van ’n administratiewe aard was en ingevolge watter magtigende bepalings die JEB in sulke gevalle handel nie. Die JEB is ’n private regspersoon, maar oefen klaarblyklik sekere owerheidsfunksies uit ter kontrole van etiese standaarde vir toelating tot en handel aan die beurs ingevolge magte verleen deur die Wet op Finansiële Markte 19 van 2012. Die JBE is ook onderhewig aan kontrole deur die Finansiële Diensteraad. Sulke besluite sou wel van ’n administratiewe aard wees en sal in die kategorie (b) van die definisie van ’n administratiewe handeling val. Die hof het egter nie daarop uitgebrei of die administratiewe handeling begrond nie.

⁸⁷ Bhugwan par. 21.

⁸⁸ Bhugwan parr. 14−25.

⁸⁹ Bhugwan parr. 26−33.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikel is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.

The post ’n Kritiese betragting van die <em>Gijima</em>-uitsprake appeared first on LitNet.

Abstract

Unlawful arrest and subsequent detention: the issue of causation

The central question in De Klerk was whether the police who unlawfully arrested the plaintiff can also be liable for his further detention. In this regard a distinction should be made between unlawful arrest and unlawful detention as two independent iniuriae. As a rule arrest is the task of the police and to be lawful it must satisfy certain requirements. For present purposes the most important is to bring the arrestee before a court as soon as reasonably possible, but at least within 48 hours. The onus is then on the court, taking into account constitutional principles, to decide whether the arrestee should be released (on bail) or whether he should be detained pending trial. If this discretion is not properly exercised by the court, the further detention would be unlawful.

In De Klerk the court held that the unlawful arrest and the subsequent unlawful detention should be clearly distinguished. The police are liable only for the arrest and the two hours’ detention before the plaintiff was brought before the court. For the further detention of seven days in the Johannesburg prison, the justice department (magistrate and prosecutor) would be responsible and liable because of the court’s failure to exercise its discretion properly by not observing the constitutional principles involved. According to this approach two independent iniuriae have therefore been committed against the plaintiff, and he may claim satisfaction for each based on the infringement of his bodily freedom. Fault on the part of the state is not a requirement for liability.

On the other hand there is the approach of the minority judgment in De Klerk that if, on the basis of general delictual principles, there is a (factual and legal) causal connection between the unlawful arrest and the subsequent (unlawful) detention, the police can also be held liable for the latter. While the question as to factual causation is generally unproblematic since the further detention did flow from the arrest, the question as to legal causation is a policy matter where a flexible yardstick is applied. Here it should be established whether there was a close enough relationship between the arrest and the further detention that the latter can be imputed to the police in view of policy considerations based on reasonableness, fairness and justice. Existing criteria for legal causation such as direct consequences and reasonable foreseeability may play an important role in the application of the flexible approach, but they are not necessarily decisive. As a result the fact that a court may, after a deliberative or considered judicial process, decide that the arrestee should be detained pending trial, can break the legal causal connection even though the further detention was reasonably forseeable and a direct consequence of the arrest. The further detention is not considered to be a novus actus interveniens if it was reasonably foreseeable. In the absence of a deliberative process in De Klerk, the minority found that the police should also be liable for the further detention of the plaintiff.

The conclusion is therefore that in circumstances such as in casu, de lege lata a plaintiff should claim on the basis of two independent iniuriae (unlawful arrest and unlawful detention) in order to recover satisfaction for the full length of his or her detention. This means that the plaintiff in De Klerk will have to institute a second claim on the basis of unlawful detention for the further detention. However, de lege ferenda a plaintiff should be able to recover on the basis of unlawful arrest only full satisfaction also for the further detention merely through application of the general principles of the law of delict, especially those relating to legal causation. It is submitted that the latter approach would probably constitute a simpler way of attaining the desired result.

Keywords: actio iniuriarum; direct consequences; factual causation; flexible approach; legal causation; malicious arrest; reasonable foreseeability; strict liability; unlawful arrest; unlawful detention

Trefwoorde: actio iniuriarum; direkte gevolge (direct consequences); feitelike kousaliteit; juridiese kousaliteit; kwaadwillige arrestasie; onregmatige arrestasie; onregmatige gevangehouding; redelike voorsienbaarheid; soepel benadering; strikte aanspreeklikheid

1. Inleiding

Die feite in De Klerk is kortliks soos volg. Die eiser is gearresteer weens ’n klag van aanranding met die doel om ernstig te beseer, en verskyn dieselfde dag voor die hof. Hy word na die Johannesburg-gevangenis verwys vir aanhouding totdat hy 7 dae later vrygelaat word nadat die klaer sy klag teruggetrek het. Die eiser stel ’n eis weens onregmatige arrestasie en gevangehouding (asook kwaadwillige vervolging wat later laat vaar is) teen die Minister van Polisie in. Die eis word in die hooggeregshof van die hand gewys en dien nou voor die Hoogste Hof van Appèl. Die hof (by monde van wnd AP Shongwe) beslis (parr 5–12) dat die arrestasie van die eiser sonder ’n lasbrief onregmatig was hoofsaaklik omdat aanranding met die doel om ernstig te beseer nie in die Eerste Bylaag van die Strafproseswet 51 van 1977 vermeld word as ’n misdryf waarvoor ’n persoon ingevolge artikel 40(1)(b) redelikerwys deur ’n polisiebeampte sonder ’n lasbrief gearresteer mag word nie. Wat die eis weens onregmatige gevangehouding betref, bevind die hof (parr 13–5) insgelyks dat dit ook onregmatig was omdat die regterlike beampte sy grondwetlike plig (art 35(1)(e–f) van die Handves van Regte – sien hier onder) versaak het deur te versuim om die kwessies van verdere aanhouding of vrylating op borgtog aan te spreek (vgl ook die minderheidsuitspraak van Rogers wnd AR par 50).

2. Onderskeid tussen onregmatige arrestasie en onregmatige gevangehouding

Die kernvraag in De Klerk was of die polisie wat die eiser onregmatig gearresteer het, ook aanspreeklik kan wees vir sy gevangehouding wat op die arrestasie gevolg het. Ten einde hierdie vraag te beantwoord, moet die regsposisie ten aansien van sowel arrestasie as gevangehouding duidelik onderskei word. Arrestasie kan met of sonder ’n lasbrief geskied. (Hier word gefokus op die posisie ingevolge die Strafproseswet; sien hieroor Neethling ea 2019:179 ev; Loubser en Midgley 2017:375–7; Van der Walt en Midgley 2016:164–6; Basdeo, Geldenhuys en Karels 2017:138–9). Ten einde regmatig te wees, moet die arrestasie formeel uitgevoer word. Vir doeleindes hiervan moet aan die volgende twee vereistes voldoen word. Eerstens moet die gearresteerde se liggaam, tensy hy hom aan die inhegtenisneming onderwerp, inderdaad aangeraak word, of, desnoods met geweld, in bedwang gebring word. Tweedens moet die rede(s) vir die arrestasie aan die gearresteerde meegedeel word ten tye van die arrestasie of onmiddellik daarna; indien die arrestasie uit hoofde van ’n lasbrief geskied, moet ’n afskrif daarvan op versoek van die gearresteerde aan hom oorhandig word. Hierna moet die gearresteerde so gou moontlik na ’n polisiestasie geneem word en vervolgens so gou as wat redelikerwys moontlik is, maar ten minste binne 48 uur, voor die hof gebring word (sien Minister of Safety and Security v Sekhoto 2011 5 SA 367 (HHA) 383). In Sekhoto (383–4) beskryf Harms DP die verdere rol van die polisie soos volg:

While the purpose of arrest is to bring the suspect to trial the arrestor has a limited role in that process. He or she is not called upon to determine whether the suspect ought to be detained pending a trial. That is the role of the court ... The purpose of the arrest is no more than to bring the suspect before the court ... so as to enable that role to be performed.

Die polisie het nietemin ’n deurlopende plig om die regmatigheid van die arrestasie te heroorweeg as hulle verdere inligting ontvang wat daarop dui dat die gearresteerde onskuldig is (sien Minister of Police v Du Plessis 2014 I SACR 217 (HHA) parr 18 ev; Loubser en Midgley 2017:376). Daar rus dan ’n publiekregtelike plig op die polisie om die aanklaer en die hof hieroor in te lig; indien nie, sal die verdere aanhouding van die gearresteerde onregmatig wees (Woji v Minister of Police [2015] 1 All SA 68 (HHA) parr. 19, 27−8; Minister of Safety and Security v Van der Walt [2015] 1 All SA 658 (HHA); Neethling ea 2019:184 vn 79) – selfs ’n bevel van die landdros dat die persoon hangende die verhoor aangehou moet word, maak nie sy aanhouding regmatig nie (Minister of Safety and Security v Tyokwana [2015] 1 SACR 597 (HHA) parr 42–4; Loubser en Midgley 2017:376).

Die bevoegdheid om die gearresteerde verder aan te hou of te ontslaan is dus in die hof se diskresie wat onderworpe aan wyduiteenlopende voorskrifte is (sien Sekhoto 383–4). In hierdie verband is die beslissing in De Klerk par 14vir huidige doeleindes van wesenlike belang, soos blyk uit die volgende diktum van regter Shongwe (my kursivering):

It is well established that the purpose of arrest is to bring the suspect to court for trial. I agree with what Harms DP said in Sekhoto, that the arresting peace officer has a limited role in the process that takes place in court. In my view presiding officers in courts of first appearance must ensure that the rights in s 35(1)(e–f) of the Constitution are not undermined. [Art. 35 (1) lui soos volg: Elkeen wat weens ’n beweerde oortreding gearresteer word, het die reg om (a) te swyg; (b) onverwyld verwittig te word (i) van die reg om te swyg; en (ii) van die gevolge indien daar nie geswyg word nie; (c) nie verplig te word om ’n bekentenis of erkenning te doen wat as getuienis teen daardie persoon gebruik sou kon word nie; (d) so gou as wat redelikerwys moontlik is, voor ’n hof gebring te word, maar nie later nie as (i) 48 uur na die arrestasie; of (ii) die einde van die eerste hofdag na die verstryking van die 48 uur, as die 48 uur buite gewone hofure, of op ’n dag wat nie ’n gewone hofdag is nie, verstryk; (e) by die eerste verskyning in ’n hof na die arrestasie, aangekla te word of verwittig te word van die rede vir die voortsetting van die aanhouding, of vrygelaat te word; en (f) behoudens redelike voorwaardes, uit aanhouding vrygelaat te word indien die belang van geregtigheid dit toelaat.] It is imperative for a presiding officer to enquire from the prosecution why it is necessary to further detain a suspect. In that enquiry the reasons for further detention will emerge as to whether or not it is in the interests of justice to further detain or release the suspect. This I say, mindful of the provisions of s 12(1) of the Constitution which deals with freedom and security of the person and the right not to be deprived of freedom arbitrarily or without just cause. Failure to enquire at the first appearance of the reasons for further detention is clearly a contravention of the above constitutional imperatives and therefore the further detention of a suspect without just cause would be arbitrary and unlawful. In my view the police cannot be held liable for the further detention, even if the arrest is found to have been unlawful. What is critical is that, the justice department would be responsible and liable for the further detention because of its failure to observe the constitutional rights of a detained person.

Die slotsom van die hof is dus dat al was die arrestasie onregmatig, die polisie nie aanspreeklik gehou kan word vir die daaropvolgende selfs onregmatige aanhouding van die eiser nie. Dít moet voor die deur van die Departement van Justisie gelê word. Die polisie is dus net aanspreeklik vir die twee ure aanhouding wat verloop het tussen die arrestasie en die verskyning in die hof, terwyl Justisie pa moet staan vir die sewe dae aanhouding in die Johannesburgse gevangenis. Hoe ook al, die minderheidsuitspraak (per Rogers wnd AR parr 29 ev) kruis swaarde met hierdie slotsom. Hiervolgens kan die polisie wel aanspreeklik gehou word vir vergoeding weens die verdere aanhouding gegrond op die kousale verband tussen die onregmatige arrestasie en die verdere aanhouding. Hierop moet verder uitgebrei word.

3. Kousale verband tussen onregmatige arrestasie en verdere gevangehouding

Dit is gevestigde reg dat om met ’n aksie op grond van onregmatige vryheidsberowing (arrestasie of gevangehouding) te kan slaag, die eiser moet bewys dat die verweerder self, of iemand wat as sy agent of dienaar handel, hom sy vryheid ontneem het. Daar moet dus ’n kousale verband tussen die verweerder se optrede en die vryheidsontneming van die eiser wees (sien bv Relyant Trading (Pty) Ltd v Shongwe [2007] 1 All SA 375 (HHA) 378; Tödt v Ipser 1993 3 SA 577 (A) 585; sien verder Neethling e.a. 2019:176–7; Neethling en Potgieter 2015:357–8). Waar die verweerder dus slegs inligting aan ’n geregsdienaar verskaf op grond waarvan laasgenoemde op sy eie besluit om die eiser te arresteer, kan die verweerder nie op grond van onregmatige vryheidsberowing aanspreeklik gehou word nie (Relyant Trading 378–9).

Die kwessie van kousaliteit het, afgesien van die minderheidsuitspraak in De Klerk, vroeër ook sy kop uitgesteek in Thandani v Minister of Law and Order 1991 1 SA 702 (OK) (sien ook Hattingh 88–9; Neethling en Potgieter 1991:476–9) en Ebrahim v Minister of Law and Order 1993 2 SA 559 (T). In Thandani is die eiser onregmatig deur die Suid-Afrikaanse polisie gearresteer met die doel om hom aan die destydse Ciskeise polisie te oorhandig, waar hy vervolgens vir ongeveer twee maande aangehou is. Die vraag was of die betrokke minister ook vir laasgenoemde aanhouding middellik aanspreeklik is. Wat kousaliteit betref, beslis regter Van Rensburg J (705–6) dat sowel feitelike as juridiese kousaliteit aanwesig is (sien hieroor Neethling en Potgieter 2015:183 ev; Loubser en Midgley 2017:101 ev, 123 ev; Van der Walt en Midgley 2016:274 ev). Juridiese kousaliteit is aanwesig omdat “[h]is incarceration in Ciskei was not only a direct consequence of his being handed over to the Ciskei Security Police, but was also a reasonably foreseeable and in fact intended consequence thereof” (705; my kursivering). Volgens die hof kan ’n “intended consequence ... never be too remote for causation to be present” (sien De Klerk par 49; Boberg 1984:441; sien egter vir kritiek Neethling en Potgieter 2015:213–6; Loubser en Midgley 2017:132). ’n Verdere punt van kritiek teen die beslissing is dat die hof nie uitdruklik kennis geneem het van die soepel benadering tot juridiese kousaliteit wat sedert 1990 deur die Appèlhof voorgestaan word, en waar die bestaande juridiese kousaliteitsmaatstawwe soos direkte gevolge en redelike voorsienbaarheid net ’n subsidiêre rol vervul nie (sien bv S v Mokgethi 1990 1 SA 32 (A) 39 ev; International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A) 701; Neethling en Potgieter 2015:205–8; Midgley 1994 THRHR 630). Regter van Rensburg (706) vat sy beslissing soos volg saam (welke beslissing in appèl in Minister of Law and Order v Thandani 1991 4 SA 862 (A) gehandhaaf is):

In the present matter I am satisfied that the necessary causation to give rise to legal responsibility is present and that the defendant is accordingly liable to compensate the plaintiff for the entire period of his detention both in the Republic of South Africa and in Ciskei. Whether or not the plaintiff was lawfully detained in Ciskei seems to me to be irrelevant. The point is that his detention in Ciskei arose out of an unlawful arrest and detention in the Republic of South Africa followed by an unlawful handing over to the Ciskei Security Police, but for which handing over the plaintiff would not have been detained in Ciskei.

Die omstandighede in Ebrahim vergestalt ’n spieëlbeeld van die feite in Thandani, aangesien die eiser hier onregmatig in Swaziland gevange geneem is, aan die Suid-Afrikaanse polisie oorhandig is wat die gevangehouding voortgesit het, en toe uiteindelik twee jaar tronkstraf uitgedien het totdat hy deur die Appèlhof ontset is (sien S v Ebrahim 1991 2 SA 553 (A)). In die verhoorhof (564–6) verwys regter Els wel na die soepel benadering tot juridiese kousaliteit, pas die redelikevoorsienbaarheid-maatstaf in hierdie verband toe en besluit dat die polisie, toe die eiser aan hulle oorhandig is, “must have foreseen ... what the consequences would be to the plaintiff” (566). Gevolglik was daar nie sprake van ’n nova causa interveniens wat die juridies-kousale verloop van die gebeure verbreek het nie (sien hieroor Neethling en Potgieter 2015:221–4). Die verweerder word dus vir die volle tydperk van onregmatige aanhouding aanspreeklik gestel − in hierdie verband verwys die hof (566) met goedkeuring na die diktum in Thandani (706) wat hier bo aangehaal is (sien ook Midgley 1994:623 ev vir ’n bespreking van die Thandani- en Ebrahim-saak). (Vgl verder Ncoyo v Commissioner of Police, Ciskei 1998 1 SA 128 (CkSC) 136–9 oor die vrae na feitelike (waar die sg “but for”-toets toegepas is) en juridiese kousaliteit (waar die bovermelde soepel benadering gevolg is) ivm vermoënskade (verlies van verdienste en werk) wat agv onregmatige arrestasie en gevangehouding ervaar is. Alhoewel die hof beslis dat feitelike en juridiese kousaliteit ontbreek het, kan daar ’n goeie saak vir die teenoorgestelde gevolgtrekking uitgemaak word (sien Scott 1998 De Jure 179 ev; Dendy 1998 SALJ 583 ev).)

Dit bring ’n mens by die minderheidsuitspraak in De Klerk waar, soos gesê, die kwessie van kousaliteit ook ter sprake gekom het en bevind is dat die polisie wel aanspreeklik gehou kan word vir vergoeding weens die verdere aanhouding gegrond op die kousale verband tussen die onregmatige arrestasie en die verdere aanhouding. Met verwysing na Tyokwana maak regter Rogersparr 27–8dit duidelik dat die aanspreeklikheid van die polisie vir verdere aanhouding nie afhanklik is daarvan of die aanhouding onregmatig was of nie. ’n Delikspleger is aanspreeklik vir al die nadelige gevolge van sy onregmatige daad mits aan normale deliksbeginsels voldoen word. Hier word op kousaliteit gefokus (par 29). Wat feitelike kousaliteit betref, word die “but for”-toets toegepas. (Hierdie toets is vatbaar vir geldige kritiek: sien Neethling en Potgieter 2015:191 ev; Van der Walt en Midgley 280 vn 8. Feitelike kousaliteit bestaan bloot wanneer een feit uit ’n ander volg (sien Lee v Minister of Correctional Services 2013 2 SA 144 (KH) 161−2; Neethling en Potgieter 2015:199).) Die toets vir juridiese kousaliteit (of “remoteness of damage”) is, soos aangedui, soepel en gegrond op beleidsoorwegings wat die aanspreeklikheid van die dader vir die feitelike gevolge van sy handeling beperk. By die toepassing van hierdie toets speel bestaande juridiese kousaliteitsmaatstawwe (soos direkte gevolge en redelike voor­sienbaarheid) wel ’n subsidiêre rol. In Merchant Commercial Finance (Pty) Ltd v Katana Foods CC (1238/2016) [2017] ZASCA 191 (20 Desember 2017) par 22, waarna regter Rogers (par 30) verwys, stel die hof dit soos volg:

Turning to the question of legal causation (or remoteness of damage as it is sometimes called), the issue is one to be determined by considerations of policy. It serves as a measure of control to ensure that liability is not extended too far. It recognises that liability should not be imposed where, despite the other elements of delictual liability being present, right-minded persons, including judicial officers, will regard it as untenable to do so. In determining whether damage is too remote, tests involving foreseeability, proximity, direct consequences, all of which are relevant, “should not be applied dogmatically, but in a flexible manner so as to avoid a result which is so unfair or unjust that it is regarded as untenable”.

Let daarop dat alhoewel die direkte-gevolge-toets in die verlede, veral weens die meganiese aard daarvan, aan skerp kritiek onderwerp is, baie van hierdie kritiek waarskynlik nie meer steek hou nie, in die lig van die standpunt dat die toets nie dogmaties nie maar op soepel wyse toegepas moet word (sien Neethling en Potgieter 2015:210–1). Baie belangrik is dat selfs waar die eiser aantoon dat ’n gevolg direk of redelik voorsienbaar is, daar gevalle kan wees waar aanspreeklikheid weens beleidsoorwegings (toepassing van die soepel maatstaf) steeds beperk word (par 31). Regter Rogers verwys as voorbeeld na mCubed International (Pty) Ltd v Singer 2009 4 SA 471 (HHA) par. 32 (my kursivering) waar appèlregter Brand verklaar:

Strict application of both the foreseeability test and the direct consequences test for remoteness in this case would therefore, in my view, lead to a result which is so unfair and unjust that it will be regarded as untenable. This is therefore a classic example of a situation where a flexible approach is indicated. And in adopting that approach I find the loss too remote.

Insgelyks het die hof in Cape Empowerment Trust Ltd v Fisher Hoffman Sithole 2013 5 SA 183 (HHA) 198 te kenne gegee dat soepelheid die effek kan hê dat “if the application of any or all of the known criteria should lead to a result which is untenable, legal causation will not be found”. Dit beteken oënskynlik dat selfs waar daar bevind word dat ’n gevolg voorsienbaar en ’n direkte gevolg van die handeling was, soepelheid die hof in staat sou kon stel om aanspreeklikheid te ontken indien die gevolg so onregverdig of onbillik sou blyk te wees dat dit as onhoudbaar beskou kan word. In hierdie gevalle word die soepel benadering dus as ’n onafhanklike toets vir juridiese kousaliteit aanvaar (sien Neethling en Potgieter 2015:207–8). ’n Treffende voorbeeld van hierdie benadering blyk uit Premier of the Western Cape Province v Loots NO [2011] JOL 27067 (HHA) (sien Potgieter 2017:975 ev). Hier was die ernstige gevolge wat ’n pasiënt weens ’n mislukte sterilisasie-operasie gely het, so buitengewoon of seldsaam dat dit as (redelikerwys) onvoorsienbaar beskryf kon word. Desnietemin beslis die hof dat die eis slaag. Soos Potgieter (2017:988) dit stel, bevestig die uitspraak die beskouing dat “selfs waar die gevolg wat ingetree het, nie redelikerwys voorsienbaar was nie, kan die gevolg steeds aan die verweerder toegereken word indien (in die woorde van die oorkoepelende soepel juridiesekousaliteitsmaatstaf) oorwegings van redelikheid, regverdigheid en billikheid vereis dat die verweerder vir die nadeel wat die eiser gely het, aanspreeklik gehou moet word”.

Regter Rogers (par 32) vervolg dat daar baie gevalle voorkom waar die handeling van ’n derde party tussen die handeling van die dader en die nadelige gevolg tree, maar waar die dader steeds, aan die hand van gevestigde deliksbeginsels, aanspreeklik gehou word vir die gevolg ongeag of die handeling van die derde party regmatig dan wel onregmatig is. Volgens hom (par 33) moet dieselfde benadering gevolg word waar vasgestel moet word vir welke nadelige gevolge van ’n onregmatige arrestasie die polisie aanspreeklik gehou moet word: “There is certainly no justification, in the constitutional era, for applying a stricter and less generous test.” Vir doeleindes hiervan was dit gevolglik nie nodig om soos in Woji en Tyokwana na die onregmatigheid van die aanhouding wat op die arrestasie gevolg het, te verwys nie (parr 34–6). In die lig hiervan beskou regter Rogers (parr 37–8) die benadering van die hof in Thandani wat deur die Appèlhof bekragtig is (sien hier bo), as korrek. Toegepas op die feite in De Klerk laat die hof (par 39) hom soos volg oor die kousaliteitskwessie uit:

In regard to the appellant’s detention following the judicial remand, the test of factual causation is plainly established. But for the unlawful arrest, the appellant would not have been brought before the court and there would have been no occasion for the court to remand him in custody. As to legal causation, the direct consequences test is satisfied. It was a legal requirement, once the appellant was arrested, that he be brought before court. The court could only make one of two decisions – remand him in custody or grant him bail. Either of these outcomes would be a direct consequence of the arrest. As to foreseeability, each of the two possible consequences of the arrest would be foreseeable to the arresting officer. Indeed, [the arresting officer] ... actually foresaw what would happen – that the appellant would be remanded in custody until his next appearance.

Nieteenstaande voldoening aan hierdie twee toetse kan daar volgens die regter (par 40) beleidsoorwegings wees om die polisie nie vir die verdere aanhouding aanspreeklik te hou waar ’n hof vrylating op borgtog oorweeg het maar besluit om dit nie toe te staan nie. Na ’n bespreking van relevante Engelse gewysdes, wat met omsigtigheid benader moet word (parr 40–1), word verklaar (par 42) dat om ’n tussentredende handeling as ’n novus actus interveniens te bestempel, ’n beleidsoordeel verg omdat daar nie ’n klinkklare objektiewe toets is om te bepaal of sodanige handeling “breaks the causal chain” en dus ’n novus actus interveniens uitmaak nie (vgl ook Neethling en Potgieter 2015:222−3). Dit is belangrik om daarop te let dat ’n gebeurtenis as ’n novus actus interveniens sal kwalifiseer slegs as die gebeurtenis nie redelikerwys voorsienbaar was nie. Waar die tussentredende oorsaak op die oomblik van die handeling wel redelikerwys voorsienbaar was, kan so ’n gebeur­tenis nie as ’n novus actus interveniens beskou word wat ’n invloed op die toerekenbaarheid van die benadeling aan die dader uitoefen nie (sien bv OK Bazaars (1929) Ltd v Standard Bank of South Africa Ltd 2002 3 SA 688 (HHA) 697, 699; Van der Walt en Midgley 2016:291; Boberg 1984:441, 448–9; Neethling en Potgieter 2015:224). In Ebrahim 566 verklaar regter Els ook: “I am of opinion that a supervening act which is foreseen as the likely consequence of the wrong does not break the chain of causation and can be taken into account in assessing damages.” Omdat die verdere aanhouding in De Klerk redelikerwys voorsienbaar was – inderdaad deur die betrokke polisiedienaar voorsien is – geld dit dus nie as ’n novus actus interveniens nie.

Dit is gevestigde reg wat Suid-Afrika betref dat nievermoënskade vir onregmatige arrestasie en gevangehouding met die actio iniuriarum verhaal word – die algemene aksie met betrekking tot die aantasting van persoonlikheidsregte waarvan die reg op liggaamlike vryheid een is (sien DE v RH 2015 5 SA 83 (KH) 86 vn 5; Neething ea 2019: 59 ev, 173 ev). Weens beleidsoorwegings word daar volgens regter Rogers (par 43) nietemin ’n onderskeid tussen onregmatige en kwaadwillige vryheidsberowing gemaak (sien Neethling ea 2019:173 ev, 190 ev). In die geval van onregmatige vryheidsberowing het ’n mens met strikte aanspreeklikheid te make (sien Minister of Justice v Hofmeyr 1993 3 SA 131 (A) 154–7; Neethling e.a. 2019:89–91), terwyl animus iniuriandi as vereiste vir kwaadwillige vryheidsberowing gestel word (sien Neethling ea 2019:193–4). In eersgenoemde geval is die polisiebeampte aanspreeklik vir alle gevolge van die onregmatige arrestasie behalwe dié wat te ver verwyderd is; juridiese kousaliteit bestaan dus as ’n selfstandige delikselement ongeag die feit dat ’n mens met skuldlose aanspreeklikheid te make het (sien Neethling en Potgieter 2015:219). Die beampte is egter nie aanspreeklik vir verdere aanhouding wat deur ’n hof beveel word na ’n “deliberative or considered judicial process” nie, tensy die beampte die proses animo iniuriandi of kwaadwillig aangestig het. Die regter vervolg (par 44):

[I]n such a case one is dealing with two wrongful acts, namely the wrongful arrest and the malicious deprivation of liberty (ie instigating the judicial detention). If the requirements for malicious deprivation of liberty are absent, the policy-based element of remoteness would exclude liability for harm caused by an intervening deliberative judicial process, even though further detention might be foreseeable and a direct consequence of the wrongful arrest.

Regsbeleid, veral die feit dat die hof die verdere aanhouding na ’n weloorwoë en doelbewuste proses gelas het, stel die hof in staat om die polisie op grond van billikheid en regverdigheid van die verdere aanhouding vry te spreek, omdat die teenoorgestelde beslissing as onhoudbaar beskou word selfs al was die verdere aanhouding redelikerwys voorsienbaar en ’n direkte gevolg van die arrestasie. Met verwysing na Sekhoto (hier bo aangehaal) is dit volgens regter Rogers (par 46) juis “this ‘judicial evaluation’ which, from the perspective of legal causation, renders subsequent detention too remote to be taken into account as a consequence of the unlawful arrest”.

In De Klerk was daar egter ’n afwesigheid van enige evaluering deur die landdros of die eiser verwys moet word vir verdere aanhouding dan wel of hy op borgtog vrygelaat moet word (parr 47–8); en in die lig daarvan dat die verdere aanhouding ’n direkte gevolg van die arrestasie asook redelikerwys voorsienbaar was (inderdaad voorsien is), is daar ’n juridiese kousale verband tussen die arrestasie en die verdere aanhouding waarvoor die polisie aanspreeklik gehou moet word. Regter Rogers (par 49) stel dit soos volg:

This is hardly a case where one can say that to hold the police liable for the full period of detention would be “so unfair or unjust that it is regarded as untenable” (mCubed supra para 32). On the contrary it would in my opinion be unfair and unjust for the police not to be so liable on the facts of this particular case.

Die verweerder behoort dus die eiser te vergoed vir die volle periode van sy aanhouding, nie alleen wat betref genoegdoening of solatium weens die aantasting van sy persoonlikheidsreg op libertas met die actio iniuriarum nie (wat bereken word op R300 000 ex aequo et bono), maar ook skadevergoeding vir vermoënskade vir behandeling deur ’n kliniese sielkundige (R30 000) met die actio legis Aquiliae (sien parr 51–5).

4. Samevatting en gevolgtrekking

Onregmatige arrestasie en onregmatige aanhouding is twee selfstandige iniuriae. Arrestasie rus in die reël op die skouers van die polisie en moet aan sekere vereistes voldoen om regmatig te wees. Belangrik vir huidige doeleindes is om die gearresteerde volgens voorgeskrewe prosedures voor die hof te bring. Indien hieraan nie voldoen word nie, is die arrestasie onregmatig. Word, daarteenoor, wel aan die vereistes voldoen, kom die polisie se betrokkenheid tot ’n einde, behalwe waar hulle verdere inligting ontvang het wat daarop dui dat die gearresteerde onskuldig is; in sodanige geval is die polisie verplig om die hof hieroor in te lig. Daarna is die onus op die hof om, met inagneming van grondwetlike bepalings, te besluit of die gearresteerde (op borgtog) vrygelaat moet word, dan wel hangende sy of haar verhoor verder aangehou moet word. Indien hierdie diskresie nie na behore uitgeoefen word nie, is die verdere aanhouding onregmatig.

In De Klerk beslis die hof dat die onregmatige arrestasie en die daaropvolgende onregmatige aanhouding duidelik uitmekaar gehou moet word. Die polisie is slegs aanspreeklik vir die arrestasie en die twee ure aanhouding voordat die eiser voor die hof gebring is. Vir die verdere aanhouding moet die amptenare van justisie (landdros en aanklaer) verantwoordelik gehou word omdat die hof nie sy diskresie grondwetlik uitgeoefen het nie. Volgens hierdie benadering is daar dus twee selfstandige inuriae teenoor die eiser gepleeg, en kan die eiser genoegdoening vir elk weens die aantasting van sy fisiese vryheid verhaal. Skuld (opset of nalatigheid) aan die kant van die staat is nie ’n vereiste vir aanspreeklikheid nie.

Hierteenoor staan die benadering van die minderheidsuitspraak dat indien daar, op grond van algemene deliksbeginsels, ’n (feitelike en juridiese) kousale verband tussen die onregmatige arrestasie en die daaropvolgende (onregmatige) aanhouding is, die polisie ook vir laasgenoemde aanhouding aanspreeklik gehou kan word. Terwyl die vraag na feitelike kousaliteit geen probleem bied nie, omdat die verdere aanhouding uit die arrestasie gevloei het, is die vraag na juridiese kousaliteit ’n beleidsvraag waar daar ’n soepel maatstaf toegepas moet word. Hier moet bepaal word of daar ’n genoegsaam noue verband tussen die arrestasie en die verdere aanhouding bestaan dat laasgenoemde die polisie met inagneming van beleidsoorwegings op grond van redelikheid, billikheid en regverdigheid toegereken kan word. Bestaande kousaliteitsmaatstawwe soos direkte gevolge (direct consequences) en redelike voorsienbaarheid speel ’n belangrike rol by die toepassing van hierdie soepel benadering, maar is nie noodwendig deurslaggewend nie. Daarom kan die feit dat ’n hof ná deeglike oorweging besluit het dat die gearresteerde hangende sy verhoor aangehou moet word, die juridies kousale verloop verbreek, al was die verdere aanhouding redelik voorsienbaar en boonop ’n direkte gevolg van die arrestasie. Die verdere aanhouding word nie as ’n novus actus interveniens geag indien dit redelikerwys voorsienbaar was nie. In die lig hiervan bevind die minderheid van die hof in De Klerk dat die polisie vir die totale aanhouding van die eiser aanspreeklik behoort te wees.

Die slotsom is dus dat in omstandighede soos in casu ’n eiser de lege lata op grond van twee selfstandige iniuriae (onregmatige arrestasie en onregmatige gevangehouding) moet eis om genoegdoening vir die volle lengte van sy of haar aanhouding te verhaal. Dit beteken dat die eiser in De Klerk nog ’n eis op grond van onregmatige gevangehouding sal moet instel. De lege ferenda kan die eiser egter op grond van slegs onregmatige arrestasie ook vir die verdere aanhouding die volle vergoeding verhaal deur bloot die toepassing van gewone deliksbeginsels, veral dié van juridiese kousaliteit. Daar word aan die hand gedoen dat laasgenoemde benadering waarskynlik ’n eenvoudiger wyse daarstel om die gewenste resultaat te bereik.

Biliografie

Basdeo, M, T Geldenhuys en MD Karels. 2017. Securing the attendance of the accused at the trial. In Joubert (red) 2017.

Boberg, PQR. 1984. The law of delict I: Aquilian liability. Kaapstad: Juta.

Dendy, M. 1998. Wrongful arrest and loss of earning: A case of causation gone awry? South African Law Journal, 115(4):583–96.

Hattingh, M. 1996. Vryheidsontneming by wyse van onregmatige arrestasie en kwaadwillige arrestasie in die Suid-Afrikaanse reg. LLM-verhandeling. Potchefstroomse Universiteit vir CHO.

Loubser, M en R Midgley (reds). 2017. The law of delict in South Africa. 3de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Midgley, JR. 1994. Deprivation of liberty: The applicable principles and the extent of liability. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 57(4):623–32.

Joubert, JJ (red). 2017. Criminal Procedure Handbook. 12de uitgawe. Kaapstad: Juta (2017).

Neethling, J en JM Potgieter. 1991. Onregmatige vryheidsberowing: Juridiese kousaliteit as selfstandige delikselement by skuldlose aanspreeklikheid. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 2:476–9.

—. 2015. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Neethling, J, JM Potgieter en A Roos. 2019. Neethling on Personality Rights. Durban: LexisNexis.

Potgieter, J. 2017. Deliktuele aanspreeklikheid vir onvoorsienbare gevolge van mediese nalatigheid. LitNet Akademies, 14(3):975–90.

Scott, TJ. 1998. Ncoyo v Commissioner of Police 1998 1 SA 128 (CkSC). De Jure, 31(1):179−84.

Van der Walt, JC en JR Midgley. 2016. Principles of delict. 4de uitgawe. Durban: LexisNexis.

The post Vonnisbespreking: Onregmatige arrestasie en daaropvolgende gevangehouding: die kousaliteitskwessie appeared first on LitNet.

Abstract

The protection of the identity of minors at adulthood

The Constitution of 1996 emphasises the importance of protecting children's rights and that the best interests of the child should always be protected. However, the media’s constitutional right to freedom of expression is also important. The media play a significant role in reporting crimes as well as informing the community about recent events. The rights of the media are limited by the Criminal Procedure Act 51 of 1977 which provides for the protection of the identity of minors during criminal proceedings. This act protects child witnesses, victims and offenders. Consequently, the media are prohibited from disclosing the identity of minors, as it is important to protect the best interests of the child. Children affected by a crime must deal with the consequences of the crime in their lives. The disclosure of their identity causes further pressure and/or stress and can therefore not be justified. The fact that this protection expires when a child reaches the age of 18 was therefore questioned in the case under discussion by the Centre for Child Law. However, in Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2017 2 SACR 416 (GP) the court held that the identity of minor witnesses, victims and offenders will not be protected after they reach the age of 18. The Supreme Court of Appeal agreed with this decision, but the Centre’s application for leave to appeal was granted. The matter will be further deliberated before the Constitutional Court. This paper critically analyses the importance of protecting the identity of minors upon their reaching adulthood as opposed to the media’s right to freedom of expression.

Keywords: adult; child development; emotional damage; media coverage; minors; non-disclosure of identity; publicity; Zephany Nurse

Trefwoorde: 18-jarige ouderdom; emosionele skade; kinderontwikkeling; mediadekking; minderjariges; ontwikkelingsfase; publisiteit; volwasse; verswyging van identiteit; Zephany Nurse

1. Inleiding

Minderjarige getuies, slagoffers en beskuldigdes verskyn daagliks in ons howe. Dit is belangrik dat die reg voorsiening maak vir die beskerming van hul regte voor en na strafregtelike verrigtinge. Dit sluit in die reg op die beskerming van hul identiteit, wat onder meer bepaal dat die media verbied word om hul identiteit in die media te versprei (sien bv. art. 154(3) van die Strafproseswet 51 van 1977). Van Niekerk (2017:61) lê klem daarop dat “[w]hen working with victimised children, particularly those who have experienced sexual abuse of any kind, disclosure of the abuse or neglect that they have experienced is particularly difficult and painful”. Inderdaad is dit nie net minderjarige slagoffers en getuies wie se reg op privaatheid en menswaardigheid geskend word wanneer hul identiteit bekend gemaak word nie. Die bekendmaking van die identiteit van ’n minderjarige beskuldigde by volwassenheid kan moontlik ook lei tot verdere stigma en trauma. Kfoury (1991:56) verduidelik dat “[p]ublication of a juvenile offender's identity is also criticized because it is seen as an attempt to inflict a form of punishment on the juvenile”. Hierdie punt word geïllustreer in verskeie Suid-Afrikaanse sake waar veral die beskuldigde se identiteit deur die media versprei is, wat direk daartoe gelei het dat die beskuldigde gevoel het asof hy of sy gestraf word. Hierdie praktyk moet ten alle koste vermy word.

Verskeie voorskrifte in die Strafproseswet, die Kinderwet 38 van 2005, asook internasionale reg bepaal dat die identiteit van minderjariges wat betrokke is by strafregtelike verrigtinge nie bekend gemaak mag word nie (art. 74 van die Kinderwet; art. 153(2) van die Strafproseswet handel oor getuies en art. 154(3) van die Strafproseswet oor beskuldigdes). Die beskerming van die identiteit van minderjarige getuies en oortreders onder die ouderdom van 18 jaar is onlangs deur die Noord-Gautengse Hooggeregshof in 2017 bevestig (Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2017 2 SACR 416 (GP)). Die hof het beslis dat die beskerming wat minderjarige getuies en beskuldigdes geniet, verval wanneer hulle 18 jaar oud word. Die Sentrum vir Kinderregte het aansoek gedoen om verlof tot appèl teen die laasgenoemde aspek van die hof se uitspraak en die Hoogste Hof van Appèl het op 28 September 2018 sy uitspraak in Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) gelewer.

Die primêre oogmerk met hierdie bydrae is om vas te stel of minderjarige getuies, slagoffers en oortreders se identiteit by volwassenheid beskerm moet word. Vervolgens word die Suid-Afrikaanse regsposisie in hierdie verband ontleed. Hierna word die feite van die Centre for Child Law-saak (HHA) onder die loep geneem. Dan word die meerderheidsuitspraak met die minderheidsuitspraak vergelyk. Die artikel sluit af met ’n ontleding van die moontlike gevolge wat die bekendmaking van hul identiteit op minderjariges by volwassenheid het en hoe die kwessie voortaan benader kan word.

2. Suid-Afrikaanse wetgewing

Die Strafproseswet asook die Child Justice Act 75 van 2008 maak voorsiening vir die beskerming van die identiteit van minderjariges wat in strafregtelike verrigtinge betrokke is. Artikel 154(3) van die Strafproseswet, saamgelees met artikel 63(6) van die Child Justice Act,¹ bepaal soos volg:

Niemand mag op enige wyse hoegenaamd enige inligting publiseer wat die identiteit openbaar of kan openbaar van ’n beskuldigde onder die ouderdom van agtien jaar of van ’n getuie by strafregtelike verrigtinge wat onder die ouderdom van agtien jaar is nie: Met dien verstande dat die voorsittende regter of regterlike amptenaar die publikasie van soveel van bedoelde inligting kan magtig as wat hy goedvind indien die publikasie daarvan na sy oordeel regverdig en billik en in belang van ’n bepaalde persoon sal wees. (Sien algemene bespreking in S v Pastoors 1986 4 SA 222 (W); sien ook Du Toit (Service 59) 2017:22−S; Joubert 2017:315.)

Die Strafproseswet soos dit tans daar uitsien, maak nie voorsiening vir die beskerming van die identiteit van slagoffers onder die ouderdom van 18 jaar nie, maar net van beskuldigdes en getuies. Hierdie posisie in die Strafproseswet was een van die kwessies wat die Sentrum van Kinderregte bevraagteken het en wat deur die Hoogste Hof van Appèl aangespreek moes word. Daarbenewens is dit problematies dat die Strafproseswet en die Child Justice Act nie voorsiening maak vir die beskerming van die identiteit van minderjariges wanneer hulle 18 jaar oud word nie. Sodra ’n persoon wie se identiteit deur die wet beskerm word, 18 jaar oud word, verval daardie persoon se reg op beskerming van sy/haar identiteit (sien oor die algemeen Joubert 2017:315; Du Toit (Service 59) 2017:22−42T).

Die relevante wetgewing verskaf geen riglyne met verwysing na die posisie van minderjarige beskuldigdes en getuies sodra hulle 18 jaar oud word nie. Daar word aangeneem dat hierdie kwessie oorgelaat word aan die minderjarige getuie of beskuldigde se regspan indien hulle wil aansoek doen om ’n verdere verbod op die bekendmaking van die betrokke meerderjarige se identiteit, soos die geval was in die Centre for Child Law-saak (sien oor die algemeen die hof a quo). Alhoewel die wetgewer die voorsittende beampte se rol met betrekking tot die bekendmaking van die identiteit van minderjarige getuies en beskuldigdes uiteensit, word daar geensins verwys na die rol wat voorsittende beamptes moontlik kan speel in die beskerming van die identiteit van minderjarige getuies en beskuldigdes sodra hulle 18 jaar oud word nie. Dit is verder onduidelik of die voorsittende beampte ’n beslissing kan maak wat die uitwerking sal hê dat die individu se identiteit beskerm word selfs nadat die individu 18 jaar oud geword het.

Internasionale reg bied ook geen riglyne aan ten opsigte van die beskerming van die identiteit van persone wat 18 jaar oud word nie. Nóg die Verenigde Nasies se Minimum Standaard Reëls vir die Administrasie van Kindergeregtigheid² nóg die Konvensie oor die Regte van die Kind³ bevat enige bepalings rakende die bekendmaking of verdere verswyging van die identiteit van persone wanneer hulle die ouderdom van 18 jaar bereik nie.

Teen hierdie agtergrond is dit duidelik dat die reg nie beskerming verleen ten opsigte van die bekendmaking van die identiteit van minderjarige getuies, beskuldigdes en slagoffers by meerderjarigheid nie. Soos aangedui, het die Sentrum vir Kinderreg hierdie posisie in ons wetgewing in die Hoogste Hof van Appèl bevraagteken.

3. Feite

Die feite in die Hoogste Hof van Appèl is gebaseer op die feite soos vervat in die hof a quo. Zephany (hierna “die slagoffer”) was drie dae oud toe sy in 1997 uit die Groote Schuur Hospitaal in Kaapstad deur haar grootmaakma ontvoer is (Centre for Child Law (GP) par. 5). “Zephany” is die naam wat haar biologiese ouers vir haar gegee het. Die naam wat haar grootmaakouers vir haar gegee het, word tans beskerm. Die slagoffer se grootmaakma het haar as haar eie kind grootgemaak. Sy ken dus die persoon as haar ma, en is terselfdertyd baie lief vir haar grootmaakpa, wat geensins bewus was van die ontvoering nie. Hy was onder die indruk dat die slagoffer sy vrou se eie kind is – sy het almal om die bos gelei en hulle laat glo dat dit haar eie kind is (sien Petersen 2016). Na bewering het sy haar eie kind verloor toe sy nog vier maande swanger was. Sy het beweer dat die slagoffer se biologiese moeder die baba vir haar gegee het. Hierdie weergawe is deur die Wes-Kaapse Hooggeregshof verwerp en daar is aanvaar dat sy die slagoffer ontvoer het.

Nietemin, die slagoffer se grootmaakouers het haar blootgestel aan ’n omgewing waar sy beskerm en beskut gevoel het. Meer as 17 jaar na die ontvoering het die Nurses gehoor dat hul jongste dogter op skool bevriend geraak het met ’n meisie wat baie soos sy lyk (sien ook oor die algemeen Centre for Child Law (GP) par. 5). DNS-toetse het bepaal dat die nuwe vriendin wel haar suster is. Op 21 April 2015 het die Sentrum van Kinderregte in die Noord-Gautengse Hooggeregshof geslaag in hulle aansoek om ’n interim-interdik ten einde die anonimiteit van die slagoffer te beskerm (sien Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2015-04-21saaknr. 23871/15 (GP) par. 2.1). Regter Bertelsmann het die publikasie van enige inligting wat die identiteit van die slagoffer bekend sou maak, verbied.

Sy is ook verder beskerm deurdat sy nie in die verhoor teen haar grootmaakma, die beskuldigde, moes getuig nie. Die naam van die beskuldigde is ook van die media weerhou. Die appellante (Centre for Child Law en andere) het in 2017 aansoek gedoen om ’n verklarende bevel by die Noord-Gautengse Hooggeregshof dat minderjarige getuies, slagoffers en oortreders se identiteit beskerm moet word by volwassenheid, iets waarvoor die wet nie voorsiening maak nie. Regter Hughes het in sy uitspraak beslis dat die beskerming wat artikel 154(3) bied, slegs op kinders toepaslik is en dat volwassenes hierby uitgesluit word (sien Centre for Child Law (GP) par. 68). Die appellante het hierdie uitspraak betwis en dit is hierdie appèl wat vervolgens bespreek word.

4. Beslissing

4.1 Meerderheidsuitspraak

Appèlregter Swain het die meerderheidsuitspraak gelewer (Van der Merwe en Maya ARR het saamgestem). Die uitspraak fokus op twee regsvrae, soos uiteengesit deur die Sentrum vir Kinderreg. Eerstens, moet artikel 154(3) van die Strafproseswet minderjarige slagoffers ook insluit? Tweedens, moet die identiteit van minderjariges wat beskerming geniet ingevolge artikel 154(3), ook beskerm word wanneer hulle 18 jaar oud word?

Die eerste regsvraag, alhoewel belangrik, word hier nie indringend bespreek nie, aangesien hierdie artikel op die tweede vraag fokus. Desnieteenstaande spreek appèlregter Swain (par. 29) hom soos volg daaroor uit:

Although the section grants anonymity to an accused and a witness at criminal proceedings who are under the age of 18 years, it offers no protection at all to the victim at criminal proceedings, who is also under the age of 18 years. The exclusion of child victims from the provisions of s 154(3) of the CPA, is irrational and in breach of s 9(1) of the Constitution, which guarantees the right to equal protection and benefit of the law to everyone. The denial of equal protection to child victims, who are equally vulnerable, cannot be justified.

Regter Swain bevind dus dat artikel 154(3) ongrondwetlik is in sover dit nie die identiteit van minderjarige slagoffers beskerm nie. Die wetgewer moet gevolglik hierdie wysiging aanbring, alhoewel die Konstitusionele Hof dit ook nog moet bevestig.

Die tweede regsvraag het te doen met die sogenaamde “adult extension”. Die “adult extension” verwys na die vraag of die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers ook beskerming moet geniet as hulle 18 word – dus ’n verlenging van hul anonimiteit.

Regter Swain (par. 24) beantwoord hierdie vraag deur te verwys na die media se reg op vryheid van uitdrukking en dat volwassene-verlenging hierdie belangrike reg van die media moontlik kan skend. Waar die meerderheidsuitspraak verwys na die reg van die media, beklemtoon die minderheidsuitspraak weer die reg op privaatheid van die minderjarige wat volwasse raak. Die meerderheidsuitspraak verwys geensins na die reg op privaatheid van die minderjarige nie.

Regter Swain ontleed hierdie beperking op die media se reg op vryheid van uitdrukking krities ingevolge art. 36 van die Grondwet.⁴ Grondwetlike regte is nie absoluut nie en kan beperk word ingevolge ’n algemeen geldende regsvoorskrif. Die beperking moet onder meer ook redelik en regverdigbaar wees in ’n oop en demokratiese samelewing. In S v Makwanyane 1995 6 BCLR 665 (KH) par. 104 beslis die Konstitusionele Hof dat “[t]he limitation of constitutional rights for a purpose that is reasonable and necessary in a democratic society involves the weighing up of competing values, and ultimately an assessment based on proportionality”.⁵

Die mededingende regte in hierdie saak is: die media en pers se reg op vryheid van uitdrukking ingevolge artikel 16(1)(a) van die Grondwet tesame met die beginsel van ope geregtigheid (“the open justice principle”) enersyds, en andersyds die verlenging van die beskerming van die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers wanneer hulle 18 jaar oud word (Centre for Child Law (HHA) par. 14). Hierdie oorweging, soos hier bo omvat in Makwanyane, is ’n proses wat gebaseer is op proporsionaliteit. Met ander woorde, regter Swain moet dus bepaal watter van die twee mededingende regte meer gewig dra in ’n oop en demokratiese samelewing en of die beperking van die grondwetlike reg redelik en regverdigbaar sou wees.⁶

Die appellante voer aan dat artikel 154(3) van die Strafproseswet problematies is, aangesien minderjariges die beskerming van hul identiteit verloor wanneer hulle 18 jaar oud word (Centre for Child Law (HHA) par. 10). Die appellante baseer hul argument op die beginsel dat “childhood actions or experiences that are felt in adulthood are also the proper concern of s 28(2) of the Constitution” (ibid). Artikel 28(2) van die Grondwet bepaal dat die beste belang van ’n kind ’n deurslaggewende rol moet speel in elke aspek van ’n kind se lewe. Die appellante beweer dat die insluiting van die “volwassene-verlenging”-beginsel sou verseker dat minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers wat 18 jaar oud word, beskerm sou word teen die negatiewe effekte van die bekendmaking van hul identiteit (ibid). Daar word aan die hand gedoen dat dit inderdaad wel in die beste belang van enige kind is om nie blootgestel te word aan intense media-aanslae nie. ’n Praktiese voorbeeld hiervan is dat dit in die beste belang van Zephany Nurse was om nie haar ware identiteit bekend te maak toe sy 18 geword het nie.

Die mediarespondente voer daarteenoor aan dat artikel 154(3) slegs ten opsigte van kinders onder die ouderdom van 18 jaar toepassing vind en dat ’n volwassene-verlenging nie moontlik is nie (Centre for Child Law (HHA) par. 11). Regter Swain aanvaar hierdie argument en beslis dat artikel 154(3) baie duidelik uiteengesit is en nie beskerming verleen aan persone wat ouer as 18 jaar is nie (ibid;sien ook die bespreking in Du Toit (Service 59) 2017:22-42U).

Soos alreeds genoem, het die appellante verder beweer dat artikel 154(3) ongrondwetlik is weens die feit dat dit nie die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers beskerm wanneer hulle 18 jaar oud word nie(Centre for Child Law (HHA) par. 13). Om hierdie bewering aan te spreek lê regter Swain sterk klem op die belangrikheid van die media en pers se reg op vryheid van uitdrukking in teenstelling met die reg van minderjariges om hul identiteit te beskerm wanneer hulle 18 jaar oud word. Hy verwys na verskeie sake waar die belangrikheid van die pers en die media se reg op vryheid van uitdrukking beklemtoon is. In Islamic Unity Convention v Independent Broadcasting Authority 2002 4 SA 294 (KH) par. 27 stel die Konstitusionele Hof dit uitdruklik soos volg:

Notwithstanding the fact that the right to freedom of expression and speech has always been recognised in the South African common law, we have recently emerged from a severely restrictive past where expression, especially political and artistic expression, was extensively circumscribed by various legislative enactments. The restrictions that were placed on expression were not only a denial of democracy itself, but also exacerbated the impact of the systemic violations of other fundamental human rights in South Africa.

Die pers en die media se grondwetlike reg om nuus te publiseer het teen ’n hoë prys gekom en die media is dus altyd vasbeslote om hul grondwetlike reg uit te oefen. In Johncom Media Investments Ltd v M 2009 4 SA 7 (KH) par. 28 het die Konstitusionele Hof beslis dat ’n beperking op die pers en media se reg op vryheid van uitdrukking nie net die media affekteer nie, maar ook die algemene publiek se reg om inligting te ontvang.⁷

Devenish (1996:58) waarsku egter dat

[r]obust and vigorous freedom of expression is fundamental to liberal democracy, but it does however precipitate enigmatic jurisprudential issues and complex and contentious problems that require dispassionate examination and a judicious weighing up of competing interests in a democratic body politic.

Dit is vanselfsprekend dat komplekse probleme ontstaan wanneer die media hul reg op vryheid van uitdrukking wil uitoefen ten opsigte van hofsake waar kinders betrokke is. Aan die een kant moet daar agting gegee word aan die regte van die media terwyl daar ook geensins afskeid geneem word van die beste belang van die kind nie.

Regter Swain sê verder dat ook die ope-geregtigheid-beginsel belemmer word deur die “adult extension”(Centre for Child Law (HHA) par. 26). Milo en Winks (2013:306) verklaar dat “[t]he principle of open justice has played an important part in marking South Africa’s historic transition from a repressive regime sustained by secrecy and tyranny to a democratic state founded on the values of ‘accountability, responsiveness and openness’” (sien ook art. 1 van die Grondwet; Currie en De Waal 2013:7−22). Ope geregtigheid word deur die Grondwet beskerm en die hof is van mening dat die volwassene-verlenging teenstrydig is met die grondwetlike waardes van openlikheid en geregtigheid soos vervat in artikel 1 van die Grondwet.⁸ Nietemin, die algemene beginsels met betrekking tot ope geregtigheid, soos ’n publieke verhoor, moet nie verwar word met die reg op vryheid van uitdrukking van die pers om die identiteit van individue tydens strafregtelike verrigtinge bekend te maak nie (Geis 1962:156).

Na aanleiding van die bogenoemde argumente en regsbeginsels beslis regter Swain (par. 27) soos volg:

It is clear that the adult extension severely restricts the right of the media to impart information and infringes the open justice principle. In the absence of any limitation on the nature and extent of the adult extension, the relief sought by the appellants is overbroad and does not strike an appropriate balance between the rights and interests involved. Accordingly, the proposed limitation on the right of the media to impart information is neither reasonable nor justifiable, in terms of s 36 of the Constitution. The constitutional challenge to the provisions of s 154(3) of the CPA on this basis, must accordingly fail.

Alhoewel regter Swain (par. 33) die appellante se saak van die hand gewys het, het hy wel genoem dat die kwessie rakende die “adult extension” van artikel 154(3) deur die wetgewer in die toekoms oorweeg kan word. Die hof (ibid.) was ook van mening dat dit nie die howe se plig is om wysigings aan wette aan te bring nie en dat die skeiding van magte gerespekteer moet word.

Daar word aan die hand gedoen dat die meerderheidsuitspraak meer klem kon gelê het op die beste belang van ’n kind en die moontlike impak wat die bekendmaking op kinders het. Dit wil voorkom of die hof liewer hierdie taak aan die wetgewer wou oorhandig. Dit is teleurstellend, aangesien die Hoogste Hof van Appèl die bevoegdheid het om te beslis of ’n sekere wet ongrondwetlik is of nie. Die minderheidsuitspraak het nietemin hierdie kwessie deeglik ontleed.

4.2 Minderheidsuitspraak

Appèlregter Willis lewer die minderheidsuitspraak (Mocumie AR het saamgestem). Die meerderheidsuitspraak en die minderheidsuitspraak verskil in verskeie opsigte.

Regter Willis (par. 40) beklemtoon dat die appellante nie ’n algehele verbod op die bekendmaking van die identiteit van minderjariges versoek nie. Artikel 154(3) van die Strafproseswet bepaal dat ’n voorsittende beampte ’n diskresie het om ’n bevel te maak wat die media toestemming gee om die identiteit van ’n minderjarige te publiseer (ibid.). Hy voer aan dat die appellante self erken dat elke saak op sy eie meriete aangehoor moet word en dat “practical difficulties, making the law cumbersome and burdensome, may arise if the net, requiring court authorisation of publication of the identity of the child victim is too widely cast” (par. 41).

Regter Willis verwys daarna kortliks na die mediarespondente se argumente. Eerstens maak hulle dit duidelik dat die beginsel van ope geregtigheid in ons land geld en dat dit ook ’n grondwetlike beginsel is soos verklaar deur die Konstitusionele Hof in Independent Newspapers (Pty) Ltd v Minister for Intelligence Services: In Re Masethla v President of the Republic of South Africa 2008 8 BCLR 771 (KH) par. 43 (sien ook Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) par. 56). Artikel 152 van die Strafproseswet asook artikel 32 van die Wet op Hoër Howe 10 van 2013 maak voorsiening vir die beginsel van ope geregtigheid. Die respondente argumenteer dat daar nie ’n balans gehandhaaf kan word tussen die beskerming van die identiteit van persone wat 18 jaar oud word en die regte van die media en ope geregtigheid nie (par. 55). Regter Willis (par. 56) aanvaar merendeels die argumente van die respondente ten opsigte van die belangrikheid van ope geregtigheid en dat hierdie beginsel noukeurig deur die regterlike gesag toegepas word.

Tweedens voer die respondente aan dat die voortdurende beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid baie wyd is (par. 57). Hulle meen dat indien so ’n verbod goedgekeur word, daar in sekere gevalle geen inligting oor die kind of die kind se familie gepubliseer mag word nie, al is die publikasie tot voordeel van die kind wat meerderjarigheid bereik (ibid.). Die net sal so wyd versprei moet word dat byvoorbeeld ook kinders wat betrokke is in motorongelukke, en kinders wat heldedade verrig het, se identiteite beskerm moet word (parr. 57−8). Hulle beweer ook dat die voorgestelde verbod nie net die pers en media in die geheel affekteer nie, maar ook ander middele waardeur die identiteit van die persoon gepubliseer kan word (par. 57).

Alhoewel die respondente geldige punte genoem het, het hulle nie die volle impak van misdaad op minderjarige getuies, slagoffers en oortreders oorweeg nie. Dit is juis hierdie kwessie wat regter Willis verder in sy uitspraak ontleed.

Hy verwys na die uitspraak in Teddy Bear Clinic for Abused Children v Minister of Justice and Constitutional Development 2014 1 SACR 327 (KH)par. 1 waar dit uitdruklik gestel is dat “children merit special protection legislation that guards and enforces their rights and liberties”. Artikel 28(2) van die Grondwet lê klem daarop dat die beste belang van die kind van kardinale belang is in enige saak waarby ’n kind betrokke is.⁹ Regter Willis (par. 65) verwys vervolgens na die appellante se argumente wat konkrete voorbeelde ingesluit het wat die kompleksiteit van die kwessie rakende die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid beklemtoon.

Die eerste voorbeeld (ibid.) is dié van die persoon wat aangekla was van die destydse moord op Eugène Terre’Blanche. Die persoon was nog ’n minderjarige toe hy gearresteer is. Hy word vrygespreek van die moord ’n dag voordat hy 18 geword het. Die media het ’n dag na die uitspraak sy identiteit wyd gepubliseer (ibid.). Gevolglik het die persoon weens rassespanning en ’n vrees vir sy lewe sy tuisdorp, Ventersdorp, verlaat en spoorloos verdwyn (ibid.).

Die tweede geval (par. 66) is die alombekende saak van die Griekwastad-moordenaar wat sy hele familie vermoor het in 2012 toe hy slegs 15 jaar oud was (sien S v DD 2015 1 SACR 165 (NK); sien oor die algemeen Steenkamp 2014). Sy identiteit is tot meerderjarigheid beskerm. Op die dag van sy 18de verjaarsdag het verskeie mediahuise sy naam bekendgemaak, met een nuusartikel wat gelui het: “Meet [DS], the Griekwastad Killer”.

Die laaste geval (par. 68) was dié van “MVB”, ’n tienermeisie, wie se hele familie deur haar broer vermoor is. Sy het die voorval wonderbaarlik oorleef. Die media het eksklusief oor haar identiteit, haar skool, en waar sy behandeling ontvang het, berig (ibid.). Haar kurator, advokaat Louise Buikman, het ’n beëdigde verklaring ingedien wat die meisie se ervarings met betrekking tot die media se aanslae, asook haar emosionele skade beskryf het (ibid.). Ten spyte van ’n hofbevel en verskeie klagtes by die Mediaraad word die intieme besonderhede van die meisie steeds wyd in die media gepubliseer (ibid.).

Hierdie voorbeelde illustreer die kompleksiteite waarmee minderjariges wat volwassenes word, gekonfronteer word wanneer hulle betrokke is by misdade en waar nuus oor hierdie misdade wyd versprei word deur die media of slegs deur die plaaslike koerant gepubliseer word. Elke saak moet op sy eie meriete beoordeel word.

Regter Willis (par. 70) bespreek dan die belangrikheid van die pers se reg op vryheid van uitdrukking in teenstelling met die regte op menswaardigheid en privaatheid asook die beste belang van die kind. Die reg op vryheid van uitdrukking vervul ’n belangrike rol in die geval van minderjariges en meerderjariges wat 18 jaar oud word. Die regter (ibid.) verwys na verskeie gevalle waar die pers wel ’n invloedryke rol kan speel in die verspreiding van belangrike inligting waarby minderjariges betrokke is. Dit is byvoorbeeld belangrik om die gemeenskap in te lig oor die moontlike gevare van die ontvoering van babas by hospitale, soos gesien met die publikasie van inligting in die Zephany Nurse-geval. Bowendien, die publikasie van gevalle waar kinders betrokke is in seksuele misdade kan die gemeenskap bewus maak van die gevare wat hierdie misdade vir die welstand en ontwikkeling van kinders inhou (ibid.).

Hoewel die media ’n belangrike rol speel om die gemeenskap oor nuusgebeure in te lig, fokus hulle ook baie op sensasie en om hul lesers of kykers te vermaak (par. 71). In die konteks van die beste belang van die kind maan regter Willis (ibid.) dat “[t]here is, however, to be no ‘entertainment’ in such matters.” Hierdie stelling benadruk die belangrikheid van die beskerming van die identiteit van ’n kind in gevalle waar dit ooglopend is dat die wydverspreide publikasie van inligting oor die identiteit van ’n kind ’n negatiewe impak kan laat op die algehele ontwikkeling van die kind. Soos voorheen aangedui, is hierdie kwessie deur die meerderheid verwerp.

Dit moet nietemin ook hier genoem word dat die beste belang van ’n kind ingevolge artikel 28(2) nie ’n absolute reg is nie en ook beperk kan word deur artikel 36 van die Grondwet.¹⁰ Daar word aan die hand gedoen dat een van die primêre redes waarom appèlregter Swain die beginsel van die beste belang van ’n kind in hierdie saak van die hand gewys het, is dat die appellante ’n verlenging van die beskerming van die anonimiteit van 18-jariges gesoek het (oftewel van meerderjariges en volwassenes) en nie van “kinders” nie. Die probleem met hierdie benadering is dat kinders steeds ontwikkel nadat hul meerderjarigheid bereik en dat die bekendmaking van hul identiteit wanneer hulle 18 jaar oud word, ernstige nadelige effekte vir hierdie kinders kan inhou.

Nieteenstaande die belangrike rol wat die media in die samelewing vervul, kan hul grondwetlike reg op vryheid van uitdrukking in sekere gevalle beperk word. Daar moet in gedagte gehou word dat die appellante se aansoek nooit daarop gerig was om ’n algehele verbod te versoek teen die respondente nie, maar dat daar gefokus moet word op die beskerming van die identiteit van minderjariges wanneer die media oor hulle berig. Hierdie is ’n sensitiewe kwessie wat met privaatheid, omsigtigheid en respek gehanteer moet word. Regter Willis (par. 71; sien ook Johncom parr. 42−5) beskryf dit soos volg:

The appellants do not seek a blanket ban on reporting on the victims of crime. What they ask for is protection of their identity. It is this protection of identity – rather than a total ban on news reporting – that is so important and which strikes the balance between the freedom of expression, on the one hand and the aggregate of the rights to dignity, privacy and the best interests of the child, on the other.

Boonop, dit is nie die appellante se argument om die identiteit van alle minderjariges wat volwassenheid bereik te beskerm nie, maar net in sekere gevalle.

Een van die belangrikste oorwegings in die saak was om te beslis watter mededingende regte meer gewig dra in die spesifieke geval: die reg op vryheid van uitdrukking van die media of die reg op beskerming van die identiteit van kinders. Die respondente voer aan dat die hof dit in Johncom (parr. 30−1; sien ook Centre for Child Law (HHA) par. 72) duidelik gestel het dat die regte van die media met betrekking tot ope geregtigheid voorkeur geniet bo die regte van kinders wat hul identiteit wil beskerm. In Johncom het die hof gekyk na die kwessie of daar ’n algehele verbod moet wees op die publikasie van egskeidingsverrigtinge en watter impak dit op die beste belang van kinders sou hê. Alhoewel die hof die verbod van die hand gewys het, is regter Willis (par. 72) van mening dat die Johncom-uitspraak nie relevant is nie, aangesien dit uitsluitlik na egskeidingsverrigtinge verwys.

Regter Willis beklemtoon ook die belangrikheid van die reg op menswaardigheid en die reg op privaatheid soos in die Grondwet vervat en verwys na verskeie sake waar die verhouding tussen hierdie twee regte ontleed is. In Centre for Child Law v Minister of Justice and Constitutional Development (National Institute for Crime Prevention and the Re-Integration of Offenders as Amicus Curiae) 2009 11 BCLR 1105 (KH) bevind die hof onder meer dat die reëls met betrekking tot minimum strafoplegging nie op kinders van toepassing is nie;¹¹ en in J v National Director of Public Prosecutions 2014 7 BCLR 764 (KH) par. 43 (sien ook Centre for Child Law v Media 24 Ltd 2018 2 SACR 696 (HHA) par. 77) voer die hof aan dat ’n volwassene beskerming geniet teen die insluiting van daardie persoon se naam in die register van seksuele misdrywe indien daardie persoon die misdrywe as ’n kind gepleeg het.

’n Persoon wat 18 jaar oud word se reg op menswaardigheid en privaatheid word nie beperk net omdat daardie persoon volwasse is nie. ’n Persoon se geestelike ontwikkeling duur voort jare na die persoon 18 jaar geword het; daar moet dus gewaak word daarteen om 18-jarige persone in dieselfde kategorie te plaas as volwassenes met verwysing na die ontwikkeling van die brein asook hul vermoë om belangrike keuses te maak (sien oor die algemeen Arain e.a. 2013; Wallis 2013). Hierdie argumente steun die posisie van die appellante en die uitspraak van regter Willis met verwysing na die verlenging van die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassewording. In Suid-Afrika huiwer die pers en die media nie om verslag te lewer oor kwessies wat die gemeenskap beïnvloed nie. Daar word wel aan die hand gedoen dat die pers en die media nuusgebeure met betrekking tot kinders en jong volwassenes met sensitiwiteit moet benader, om sodoende die regte van die betrokke partye te beskerm, want dit is nie altyd duidelik hoe ’n saak die geestelike ontwikkeling van die jong persoon sal beïnvloed nie. Dit is veral pertinent in Suid-Afrika, waar kinders en vrouens gereeld slagoffers van gesinsgeweld is.

Die beskerming van die identiteit van minderjariges by volwassenheid is wel nie uitsluitlik ’n Suid-Afrikaanse kwessie nie. Regter Willis verwys na etlike voorbeelde uit buitelandse wetgewing en regspraak, ’n regsaspek wat die meerderheidsuitspraak nie aangespreek het nie. Artikel 15A(1) van die Children’s Criminal Procedure Act 1987 in Australië bepaal dat die publikasie van die identiteit van diegene wat as kinders betrokke was in strafregtelike verrigtinge summier verbied word, selfs wanneer hulle volwassenes word (sien Centre for Child Law (HHA) par. 78). Die howe in Nieu-Seeland (sien R v Mcdonald [2015] NZHC 511) en Engeland (sien R v Secretary of State for Justice [2016] UKSC) bied konkrete regspraak wat bepaal dat dit noodsaaklik is in sekere gevalle om die identiteit van ’n kind wat volwassenheid bereik, te beskerm (sien ook Centre for Child Law (HHA) parr. 78−80). In JXMX v Dartford and Gravesham NHS Trust [2015] EWCA Civ 96 par. 34 (sien ook Centre for Child Law (HHA) par. 79)het die Engelse appèlhof aangevoer dat die anonimiteit van kinders hoër gestel moet word as die opegeregtigheidsbeginsel in gevalle waar die kind in strafverrigtinge betrokke is.

In nog ’n Engelse saak (T v the United Kingdom – 24724/94 [1999] ECHR and V v the United Kingdom – 24888/94 [1999] ECHR par. 7; sien ook Smith en Sueda 2008:6−7) het twee 10-jarige seuns, Jon Venables en Robert Thompson, in 1993 die tweejarige James Bulger naby Liverpool ontvoer en vermoor. Die twee beskuldigdes is skuldig bevind aan moord en ontvoering en is tot agt jaar gevangenisstraf gevonnis (par. 20). Die Britse publiek asook die media het die aksies van die beskuldigdes skerp gekritiseer en dit het gelei tot ’n verandering in die Britse wetgewing ten opsigte van kindergeregtigheid (sien Venables & Thompson v News Group Newspapers Ltd[2001] EWHC 32 (QB); sien ook Davis en Bourhill 1997:29; Smith en Sueda 2008:5−6). Die beskuldigdes was bang dat hulle deur die publiek aangeval sou word na hul vrylating weens verskeie dreigemente teen hulle. Voor hul vrylating in 2001 beslis ’n Engelse hof dat hul identiteit permanent beskerm moet word en bevind dat die beskuldigdes se reg op lewe voorrang geniet bo die media se reg op vryheid van uitdrukking (ibid.). Die hof het gevolglik beslis dat die twee beskuldigdes nuwe identiteite moet ontvang. Hierdie beskerming geld lewenslank en die media is verbied om hul identiteite te publiseer (ibid.). In hierdie saak word die beskuldigdes se reg op lewe, en tot ’n sekere graad menswaardigheid en privaatheid, hoër geag as die reg van die media op vryheid van uitdrukking.

Die bespreking van buitelandse wetgewing en regspraak deur die Hoogste Hof van Appèl beklemtoon die belangrikheid van die regte van kinders in teenstelling met die regte van die media op vryheid van uitdrukking. Die voorbeelde illustreer verder hoe belangrik dit is om te verseker dat die kind se regte op menswaardigheid en privaatheid nie geskend moet word nie. Die regters in die minderheidsuitspraak was dus wel bevoeg om te verwys na die beskerming van die identiteit van minderjariges in ander lande en hoe Suid-Afrika moontlike lesse uit die regsvergelykende regspraak kan leer. Dit is jammer dat die meerderheidsuitspraak buitelandse regspraak vermy het.

Een van die pertinente regsvrae waarmee die hof geworstel het, is of die kind se regte op privaatheid en menswaardigheid beperk moet word wanneer daardie persoon volwassenheid bereik. Die meerderheidsuitspraak beslis dat hierdie regte wel beperk moet word, want die media se reg op vryheid van uitdrukking kan nie in dié geval beperk word nie. Regter Willis (par. 81) is egter van mening dat ’n kind se grondwetlike regte nie verval wanneer die kind 18 word nie en verklaar:

As a general rule, the passage of time does not, in and of itself, change rights. There may, of course, be exceptions. Access to secret material (“classified information”) in State archives would be an obvious example.

In sy meerderheidsuitspraak meen regter Swain dat die wet slegs voorsiening maak vir die beskerming van die identiteit van minderjariges en nie nadat hul volwassenes word nie. Regter Willis (par. 97) voer egter aan:

It is that the relevant time, which is determinative of the issue, is the time that the person was a child and not the time from which the child has become an adult. In my opinion it is obvious that if, in balancing the competing interests at stake in this matter, the fulcrum is the question of onus, the scales must tilt in favour of those who have become adults but were the victims of crime at a time when they were children.

Kinders wat betrokke is by misdade, moet saamleef met die gevolge daarvan en tyd kan ook nie daardie gebeure uitvee nie. Die media kan die lewe van so ’n persoon werklik ondraaglik maak en dit moet nie toegelaat word nie. Alhoewel die slagoffer, getuie of oortreder altyd daartoe kan instem dat die media sy of haar identiteit publiseer, beklemtoon regter Willis (par. 82; sien ook art. 9 van die Grondwet) dat “[t]he law prefers to come to the aid of the weak and vulnerable rather than the strong and powerful.”

Dit is voldoende om te sê dat hierdie opmerking van regter Willis ’n waterdigte lyn trek tussen die regte van die mediarespondente en die appellante. Die appellante se grondwetlike regte behoort hoër geag te word as die regte van die media, selfs wanneer die individu ’n volwassene word. Regter Willis (par. 83) verklaar verder:

A default position in law that allows for a retrospective intrusion into a person’s victimhood of crime as a child would, in my opinion, violate that person’s constitutional right to dignity. The knowledge, as a child, that one’s identity as a victim of crime may be revealed upon the attaining of one’s majority, may haunt that child, causing her considerable emotional stress. In my opinion, it verges on cruelty to sanction torment such as this.

Hierdie beskrywing skets ’n prentjie waar die media se voortdurende reg op publikasie van die identiteit van minderjariges by volwassenheid ’n negatiewe impak op die verdere ontwikkeling van so ’n persoon sal hê. Die grondwetlike reg van die media op vryheid van uitdrukking mag beperk word indien dit redelik en regverdigbaar is ingevolge artikel 36 van die Grondwet. Regter Willis (par. 86) verklaar dat dit inderdaad redelik en regverdigbaar is dat die identiteit van minderjarige getuies, slagoffers en oortreders beskerm moet word by volwassewording. Indien die media se reg op vryheid van uitdrukking in hierdie konteks beperk word, vereis dit ’n minimale opoffering van die media. Regter Willis (ibid.) meen dat die identiteit van kinders wat volwassenheid bereik, nie relevant in die publieke sfeer is nie. Daar word aan die hand gedoen dat dit ’n opoffering is wat redelik en regverdigbaar is in vergelyking met die reg op menswaardigheid en privaatheid van die minderjarige wat volwassenheid bereik. Soos aangedui, het die appellante nooit aangevoer dat ’n algehele verbod verklaar moet word ten opsigte van die identiteite van minderjarige slagoffers, getuies en oortreders nie.

Indien die minderheidsuitspraak die meerderheidsuitspraak sou vervang, sou die volgende relevante verklarings gegeld het: (1) Artikel 154(3) van die Strafproseswet is ongrondwetlik omrede dit nie die identiteit beskerm van kinders wat volwassenheid bereik in strafregtelike verrigtinge nie. (2) Die parlement word versoek om die volgende bepaling by artikel 154 van Strafproseswet te voeg:

(3A) Children subject to subsection 3 above do not forfeit the protections afforded by that subsection upon reaching the age of eighteen years but may, upon reaching adulthood, consent to publication of their identity. (Sien Centre for Child Law (HHA) par. 104.)

Die Sentrum vir Kinderregte het teen die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl geappelleer. Verlof tot appèl is toegestaan en die saak sal deur die Konstitusionele Hof beslis word. Die net van beskerming sal baie wyd versprei word indien elke minderjarige getuie, slagoffer en oortreder wat volwassenheid bereik se identiteit beskerm word. Die identiteit van ’n kind wat ’n sjokolade gesteel het toe hy 16 was, sal waarskynlik nie deur die media bekend gemaak word wanneer daardie persoon 18 word nie. Hierdie kwessie is slegs van toepassing op kinders wat betrokke is by sensasionele sake wat uit die aard van die saak die meeste van die tyd die media se aandag gaan trek. Daar word aan die hand gedoen dat elke saak op meriete beslis moet word. Die ideaal is dat die media moet besef dat hulle nie die identiteit van kinders wat betrokke was by strafregtelike verrigtinge, bekend kan maak nie, al word daardie kind 18 jaar oud.

5. Die gevolge van die bekendmaking van sy/haar identiteit op die ontwikkeling van die minderjarige by volwassewording

Terwyl regter Willis die negatiewe effekte van die bekendmaking van die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers bespreek het, het regter Swain verkies om hierdie onderwerp eerder te vermy. Daar word aan die hand gedoen dat hierdie aspek van die saak nie onder die mat gevee kan word nie. Soos in die minderheidsuitspraak bespreek, word kinders wat 18 jaar oud word nie ewe skielik volwassenes net omdat hulle 18 jaar oud word nie. Hulle is nog besig om te ontwikkel. In Centre for Child Law v Minister for Justice and Constitutional Development 2009 2 SACR 477 (KH) parr. 35, 39 voer die hof aan dat “[j]uveniles are still engaged in the process of defining their own identity.” Die hof (par. 39) verklaar verder dat “[t]here is no intrinsic magic in the age of 18, except that in many contexts it has been accepted as marking the transition from childhood to adulthood.” Hierdie gesag beklemtoon die belangrike punt dat persone wat 18 jaar oud word, steeds ontwikkel en dat die ouderdom van 18 jaar nie beteken dat kinders ten volle ontwikkel is wanneer hulle die ouderdom bereik nie. Dus kan die bekendmaking van die identiteit van minderjariges by volwassenheid daartoe lei dat die individue nie ’n kans gegun word om ten volle te ontwikkel of om werklik te verstaan wat hulle gedoen het nie, soos in die geval van die Griekwastad-moordenaar (sien Hamman en Nortje 2016:738) en die ander gevalle wat hier bo bespreek is.

Die Hoogste Hof van Appèl moes bepaal of dit in die beste belang van die kind is om die identiteit van die kind by volwassewording bekend te maak. Daar word aan die hand gedoen dat die omstandighede van die kind ook in ag geneem moet word wanneer die kind se identiteit bekend gemaak gaan word. (Sien die bespreking in Gillespie en Bettinson 2007:119, waar die skrywers sekere Engelse hofsake ontleed waar die howe ook versuim het om die omstandighede van die kind in ag te neem.) Terselfdertyd moet die hof ook die reg van die pers en die media op vryheid van uitdrukking oorweeg het. Hierdie toets van proporsionaliteit kan nie eensydig toegepas word net omdat meerderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers nie die beskerming ingevolge artikel 28(2) van die Grondwet en artikel 154(3) van die Strafproseswet geniet nie. Die feit dat artikel 154(3) nie beskerming verleen aan minderjariges wat volwassenheid bereik nie, is problematies en vatbaar vir kritiek.

Gillespie en Bettinson (2007:119) verwys na die positiewe verpligting wat op die staat rus om te verseker dat die persoonlike integriteit en menseregte van elke individu beskerm moet word. Hierdie verpligting kom veral na vore wanneer die pers en die media die identiteit van ’n individu wil bekend maak met die gevolg dat die moontlike bekendmaking die integriteit en menseregte van die individu kan skend (ibid.). Dus is die feit dat artikel 154(3) nie beskerming verleen aan die identiteit van kinders wat meerderjarig raak nie, nie op een lyn met die Grondwet nie. Artikel 1 van die Grondwet bepaal onder meer dat menswaardigheid sentraal is tot die fondament waarop Suid-Afrika gebou is. Daar word aan die hand gedoen dat die menswaardigheid van kinders geskend word wanneer hul identiteit bekend gemaak word by meerderjarigheid waar dit duidelik is dat die bekendmaking ernstige nadelige gevolge vir die persoon inhou. Dieselfde argument geld met betrekking tot die kind se reg op privaatheid.

Die voortdurende beskerming van die identiteit van meerderjariges kan ook geregverdig word omdat die vrees dat hul identiteit as volwassenes bekend gemaak kan word, hulle benadeel wanneer hulle nog kinders is. Om die regte van die pers en die media bo die regte van ’n kind in so ’n situasie te ag, is ondenkbaar en moet krities heroorweeg word.

Soos alreeds genoem, is minderjariges wat meerderjarig raak, nog besig om geestelik te ontwikkel. Dit is ’n kwessie wat die reg in ag moet neem, al klassifiseer kinders as volwassenes wanneer hulle 18 jaar oud word en oor dieselfde kam geskeer word as volwassenes wat baie ouer as hulle is. Arain e.a. (2013: 451; sien oor die algemeen ook Gavin e.a. 2009) voer aan dat

there are characteristic developmental changes that almost all adolescents experience during their transition from childhood to adulthood. It is well established that the brain undergoes a “rewiring” process that is not complete until approximately 25 years of age.

Die Griekwastad-moordenaar, asook die ander gevalle wat deur regter Willis ontleed is, het almal een kwessie gemeen: Die betrokke individu wat 18 jaar oud geraak het, het nie uitgesien na die dag wanneer sy of haar identiteit in die media bekend gemaak sou word nie. Hierdie vrees ontstaan juis omdat die individu in ’n kritieke fase van sy of haar geestelike ontwikkeling is en dit moeilik vind om te aanvaar dat hy of sy deur die media verneder sal word. Hierdie vernedering is ongegrond en moet veroordeel word. Die Griekwastad-moordenaar sal vir ewig gebrandmerk word as ’n moordenaar. Daar is duisende ander kinders wat dieselfde lot in die gesig staar. Indien Zephany se identiteit blootgestel word, sal sy bekend wees as die baba wat ontvoer is uit ’n hospitaal en die persoon wat haar ontvoer het as haar werklike moeder aanvaar het − iets wat die media bloot as sensasionele nuus beskou. Die media se reg op vryheid van uitdrukking kan nie belangriker geag word as die reg van die persoon om anoniem te bly nie.

Dit is vanselfsprekend dat nie elke minderjarige wat meerderjarig word se identiteit beskerm sal word nie, omrede daar duisende gevalle is waar kinders misdade pleeg en hierdie misdade nie in die media gedek word nie. Dit is slegs ernstige misdade wat die media se aandag trek. Kfoury (1991:66) verduidelik dat “[v]iolent juvenile crime and serious property offenses seem to be the particular targets of firm policies favoring exposure of juvenile offenders”. Die Griekwastad-moorde asook die Van Breda-moorde is voorbeelde van gevalle wat altyd mediadekking sal geniet. Dit is daarom belangrik om veral in hierdie gevalle te verseker dat enige minderjariges wat by hierdie misdade betrokke is, met sensitiwiteit hanteer moet word. Die vraag ontstaan of hierdie minderjariges steeds in wol toegedraai moet word wanneer hulle 18 jaar oud word. Ek is van die mening dat hulle steeds hierdie beskerming moet geniet wanneer hulle meerderjarigheid bereik, aangesien hul regte op menswaardigheid en privaatheid ingevolge die Grondwet andersins geskend sou word. Veral in die geval van minderjarige beskuldiges wat meerderjarig raak, maak dit nie sin om hierdie groep persone se identiteite bekend te maak indien dit hul rehabilitasie gaan belemmer nie (Kfoury 1991:67). Dit word nie net as ’n mislukking van die kant van die regterlike gesag beskou nie, maar ook van die staat in sy geheel, aangesien die staat ’n verantwoordelikheid teenoor elke gevangene ten opsigte van rehabilitasie het.

’n Moontlike oplossing vir hierdie dilemma word kortliks soos volg ontleed. Dit kom voor of die toepassing van ’n weerlegbare vermoede wel in hierdie verband toepassing kan vind. In Suid-Afrika bestaan daar byvoorbeeld ’n weerlegbare vermoede dat ’n kind tussen die ouderdom van 10 en 14 nie toerekeningsvatbaar is nie (art. 7(2) van die Child Justice Act; sien ook Schoeman 2016:36−7; Burchell 2016:259−62; Kemp 2012:157−160; Snyman 2012:184−7). Die onus rus nietemin op die staat om te bewys dat die kind wel toerekeningsvatbaar is; dit het tot gevolg dat die staat wel die minderjarige kan vervolg (art. 7(2) van die Child Justice Act). In die geval van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers van misdade, word die volgende weerlegbare vermoede aan die hand gedoen: Daar bestaan ’n weerlegbare vermoede in strafregtelike verrigtinge dat minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers wat 18 jaar oud word se identiteite hoegenaamd nie op enige wyse gepubliseer mag word nie.

Dit beteken dus dat die pers en die media die identiteit van ’n meerderjarige kan publiseer slegs indien hulle die vermoede kan weerlê dat die identiteit van die meerderjarige wel bekend gemaak moet word. Hierdie voorstel verseker ook dat die beste belang van die meerderjarige asook die pers en die media se reg op vryheid van uitdrukking in ag geneem word. Die pers se reg op vryheid van uitdrukking word sodoende nie ten volle beperk nie. Die finale beslissing behoort by die howe te rus.

6. Gevolgtrekking

Die bekendmaking van die identiteit van minderjarige getuies, slagoffers en oortreders by volwassenheid val wel binne die grondwetlike regte van die media, maar die 18-jarige se grondwetlike regte word terselfdertyd in sekere gevalle geskend waar die persoon se identiteit alombekend is en wydverspreid gepubliseer word. Die media hou verskeie gevare in vir die ontwikkeling van minderjarige getuies, slagoffers en oortreders nadat hulle 18 jaar oud word. Howe is dus onder toenemende druk om die regte van minderjarige jeugdiges by volwassewording te beskerm, soos gesien in die Zephany Nurse-geval, terwyl hulle terselfdertyd die grondwetlike regte van die media moet oorweeg (art. 16 van die Grondwet; Currie en De Waal 2005:343; sien ook oor die algemeen New York Times Co v United States 403 US 713 (1971)).

Hierdie bydrae ondersteun die minderheidsuitspraak van die Hoogste Hof van Appèl. Minderjarige getuies, slagoffers en oortreders se identiteit ontwikkel tot na hulle volwassenheid bereik, en om hulle oor te laat aan die media se genade is nie in die beste belang van ’n minderjarige wat volwassenheid bereik nie. Kinders wat betrokke is by strafregtelike verrigtinge behoort dieselfde regte te geniet as enige ander individu, en die gepaardgaande beskerming van hul identiteit moet voorrang geniet indien dit sigbaar is dat die betrokke kind nadelig beïnvloed gaan word deur die bekendmaking van sy of haar identiteit. Alhoewel die artikel fokus op die bekendmaking van die identiteit van minderjariges by meerderjarigheid, moet daar ook klem op gelê word dat meer gedoen kan word om die media te verbied om die identiteit van minderjarige beskuldigdes, getuies en slagoffers te publiseer. Daar word gehoop dat die Konstitusionele Hof oor dié kwessie in die voetspore van die Hoogste Hof van Appèl se minderheidsuitspraak sal volg om sodoende beskerming te verleen aan ’n spesifieke groep jong mense wat nog besig is om hul identiteit te vind.

Bibliografie

Arain, M. e.a. 2013. Maturation of the adolescent brain. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 9:449−61.

Burchell, J. 2016. Principles of criminal law, 5de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Currie, I. en J. de Waal. 2013. The Bill of Rights handbook,6de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Davis, H. en M. Bourhill. 2007. “Crisis”: The demonization of children and young people. In Scraton 2007.

Devenish, G.E. 1998. A Commentary on the South African Constitution. Durban: Butterworths.

Du Toit, E. e.a. 2015. Commentary on the Criminal Procedure Act, Volume 2. Kaapstad: Juta.

Fitz-Gibbon, K. en W. O’Brien. 2017. The naming of child homicide offenders in England and Wales: The need for a change in law and practice. The British Journal of Criminology, 57:1061−79.

Gavin, L. e.a. 2009. Sexual and reproductive health of persons aged 10–24 years – United States, 2002–2007. Morbidity and Mortality Weekly Report, 58(6):1–58.

Geis, G. 1962. Publication of the names of juvenile felons. Montana Law Review, 23(2):141−57.

Gillespie, A.A. en V. Bettinson. 2007. Preventing secondary victimisation through anonymity. The Modern Law Review Limited, 70(1):114−38.

Hamman A. en W. Nortje. 2016. Die bekendmaking van die identiteit van anonieme minderjariges by meerderjarigheid: regverdigbaar of nie? LitNet Akademies, 13(2):730−52.

Joubert, J.J. (red.). 2017. Criminal procedure handbook, 12de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Kemp, G. e.a. 2012. Criminal law in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press.

Kemp, G., S.S. Terblanche en M.M. Watney. 2017. Strafprosesreg vonnisbundel, 2de uitgawe. Kaapstad: Juta.

Kfoury, P.R. 1991. Confidentiality and the juvenile offender. New England Journal on Criminal and Civil Confinement, 17:55−67.

Milo, D. en B. Winks. 2013. Homeland: The development of the principle of open justice to protect South Africans from abuse of their asylum system. Journal of Media Law, 5(2):306−21.

Petersen, T. Zephany Nurse mom betrayal will sting, says judge. News24. https://www.news24.com/SouthAfrica/News/zephany-nurse-mom-betrayal-will-sting-says-judge-20160815 (8 April 2019 geraadpleeg).

Schoeman, M.I. 2016. Determining the age of criminal capacity: Acting in the best interest of children in conflict with the law. SA Crime Quarterly, 57:35−42.

Scraton, P. 2007. “Childhood” in “crisis”?. Londen: Routledge.

Smith D. en K. Sueda. 2008. The killing of children by children as a symptom of national crisis: Reactions in Britain and Japan. Criminology and Criminal Justice, 8(1):5−25.

Snyman, C.R. 2012. Strafreg, 6de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Steenkamp, J. 2014. The Griekwastad murders: The crime that shook South Africa. Cape Town: Penguin Random House.

Terblanche S.S. 2016. A guide to sentencing in South Africa, 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

Trasen, J.L. 1995. Privacy v. public access to juvenile court proceedings: Do closed hearings protect the child or the system? Boston College Third World Law Journal, 15(2):359−84.

Van Niekerk, J. 2017. Should minors be identified after turning 18? Servamus, 110(10):61.